O. X. Xamidov

Siebert Head
kompaniyasining 
rejalashtirish va rivojlantirish bo’limi rahbari quyidagi masala bilan qiziqdi: 
Britaniya tashkilotlarida aynan nima ijodkorlik va yangiliklarni kiritishga 
to’sqinlik qiladi?
Shollga ajoyib qiyoslash tegishlidir: «Juda kam kishilar tinchlantiruvchi 
ko’ylakda jinsiy aloqa qilishga rozi bo’lar edi. Bu be’mani, noqulay va qiziq emas, 
muvaffaqiyatsizliklar soni esa juda ham katta. Lekin aksariyat britaniyalik menejer 
va marketologlar aynan shu ish bilan shug’ullanmoqdalar, bu vaqtda esa 
innovatsiyalar Xitoyning azoblari “minglab bo’laklar” ostida o’lib ketmoqda, 
ijodkorlik ustidan kulmoqdalar yoki unga shubha bilan qaramoqdalar». 
Ma’lumotlarga ko’ra, yangi ishlanmani o’ylab topish ma’nosida britaniyaliklarga 
o’tkazayotgan bosim nuqtai nazaridan, ularning jadvalning eng pastida, o’n 
ikkinchi o’rinda turibdi. Britaniyaliklar, ma’lum bo’lishicha, o’zlarini juda ham 
ijodiy faollikka chaqirmaydilar. Ularda innovatsiyani tabiiy, hissiy qilinuvchi 
ijodkorlik madaniyati yo’q. Lekin ularning innovatsion loyihalari ularga sarflangan 
mehnat bo’yicha ikkinchi o’rinda turadi. Britaniyaliklar boshqalarga nisbatan 
ko’proq xodimlardan samarasiz foydalanadi, shu bilan birga ular innovatsiyalar 
unchalik muhim emas deb hisoblaydilar. Sholl ehtimoli yuqori sabablar sifatida 
ulardan ikkitasini keltiradi. 
Birinchidan, jamiyatning sinfiy tuzilmasi sababli. Ikkinchidan, ta’lim tizimi 
sababli. 

---

39 
Sholl Britaniya jamiyatidagi sinflarning o’zaro munosabatlarini qat’iy tanqid 
qiladi. U: «Bizning milliy ruhimiz sanoat revolyutsiyasiga qadar mavjud bo’lgan 
o’z umrini o’tab bo’lgan “janoblar” va “hunarmandlar”ga bo’lish tamoyilini o’ziga 
voris qilib olgan» deydi. Bu tushuncha mijozlar hamda hamkasblar o’rtasidagi 
o’zaro munosabatlarga ta’sir etadi. Mijozlar haqida gap ketganda, ular bizga 
iste’molchi sifatida qaraydilar. Sinfiy mansublik va ma’lumot rahbarlarda tug’ma 
g’oyalardan qo’rqish hissiyotini tarbiyalaydi. Bu qo’rquv ekspertiza o’tkazish 
uchun 
olingan 
ekspertlar, 
va 
o’z navbatida, maslahatchilarga umrbod 
ishonchsizlikni keltirib chiqaradi.
“Mijoz-maslahatchi” munosabatlari ko’pgina holatlarda “men yig’layman, 
sen mening aytganimni qilasan” sxemasi bo’yicha qurilgan. Bu yurakni operatsiya 
qilish uchun xirurgni olish va unga birinchi bo’lib qaerni kesishi kerakligini 
ko’rsatish demakdir. Natijada mijozlarimiz juda kam hollarda ularga kerakli emas, 
balki ular xohlagan ishlanmani oladilar. Bunday sharoitda innovatsiya, asl, 
predmetlararo innovatsiya, yagona haqiqiy kuchga ega innovatsiya deyarli mumkin 
emas. Nisbatan sinfiy bo’lmagan jamiyatlarda, masalan, skandinaviya yoki nemis 
jamiyatlarida, hammasi boshqacha. U erda aksariyat mijozlar o’zlari olgan 
maslahatchilarning ekspert xulosalarini inobatga oladilar». 
Sholl bu kabi iste’molchiga yondashuv nafaqat mijozlar bilan munosabat, 
balki tashkilotlarning ichki tuzilmasiga ham ta’sir etishini ko’zda tutadi. «Reklama 
agentliklari, ijodiy konsalting agentliklari va dizaynerli qadoqlash kompaniyalari 
bu tarmoqlarning faoliyatini men juda yaxshi bilaman XIX asrda foydalanilgan 
namunalar asosida tashkil etilgan. «Kostyum kiygan jentelmenlar» ba’zi narsalarni 
qo’lda chizib qo’yishadi, keyin esa ba’zi «stexdagi bolalar» undan haqiqiy sur’atni 
yaratadilar. Bu erda ijodiy jarayonga “hunarmandchilik” sifatida qaraladi.
Temirchiga 1899 yilda fermer deyarli shunday qarar edi. «Kostyum» mijozning 
istagini o’rganadi, keyin “ijodiy personalga” ishni tushuntiradi. Keyin bu 
“personal” o’zi tikkan kostyumni ko’rsatadi va mijozga natijalarini namoyish etadi. 
“Kostyumdagilar”ning ko’rsatmasini shubha ostiga olgan “ijodiy personal” 
vakillari «surbet» hisoblanadi. O’z ishini yoqtirmaydigan «kostyumdagilar», 
odatda “biz ijodiy naturalarni tushunmaymiz” deydilar. Bu ikki lager doim 
janjallashib yuradi. Shu vaqtda ijod xuddi tinchlantiruvchi ko’ylakdagi istak kabi 
asta-sekin ko’zdan yo’qoladi. 
Sholl sinfiy tizim Britaniya ta’lim tizimida yoki, aniqroq aytsak, tizimlarda, 
chunki Britaniyada ikkita ta’lim tizimi mavjud, o’z aksini topgan deb hisoblaydi. 
Aksariyat rahbarlar va Buyuk Britaniyada jamoat fikrini shakllantiruvchilar 
ta’limni xususiy yopiq maktablarda yoki shu kabi namunadagi imtiyozli 
maktablarda olgan. «Bu ta’lim, deydi Sholl, “o’qi, lekin savollar berma” 
tamoyiliga asoslangan. Ta’limning boshqa tizimi javob emas, jarayonning o’zi 
muhim deb hisoblaydi. Agar eski tizimga fantaziya kerak bo’lmagan bo’lsa, yangi 
tizimga, ba’zida ta’limning o’zi kerak emasdek tuyuladi. Nima bo’lsa-da, biz ba’zi 
narsalarni esdan chiqarayotgandaymiz. Juda ko’p holatlarda ijodda muvaffaqiyatga 
erishadigan kishilar, unga olgan ta’limi sababli emas, boshqa sabablarga ko’ra 
erishadilar». 

---

40 
Shubhasiz, ijodning ahamiyatiga bunday past baho berish ko’plab turli 
madaniyalardagi ko’plab tashkilotlarga xos. Bu nozik yangi g’oya bilan chiqisha 
olmaslik, tashabbusni kuch bilan bo’g’ish va olingan bilimlar yordamida 
xodimlarini ezishdir. Lekin Shollning fikricha, bu faqat Britaniyaning muammosi: 
«Bu erda ko’p ishlanmalar ahamiyatli, sinfiy fikrlarimiz, “tijoratni” tan 
olmasligimiz va bizga maktabda tiqishtiriladigan barcha yuqori darajadagi 
tamoyillar». 
Yaponiya madaniy xususiyatlari bilan muvaffaqiyatli innovatsion faoliyatni 
misol qilib ko’rsatmoqda. Muvaffaqiyatsizlikning kafolatlanishi mumkin. So’nggi 
50 yildagi Yaponiyaning eng muvaffaqiyatli innovatsion korporatsiyalari ayni 
vaqtda eng yirik eng eski kompaniyalardir. Shu bilan birga, Yaponiyada 
konservatizm jamiyatning tayanchlaridan biri hisoblanadi. Yillar o’tdi, G’arbdagi 
korporatsiyalar Yaponiyaga ko’p narsani o’rganishi mumkin bo’lgan mamlakat 
sifatida qaramoqda. Yaponiyaning urushdan keyingi sharoiti AQSh yoki 
rivojlangan Evropa iqtisodiyoti sharoitlaridan sezilarli darajada farq qilsa-da, 
Yaponiyaning innovatsion madaniyatida mavjud narsani Yaponiyadan tashqariga 
ko’chirish og’ir kechmoqda. 
Birinchidan, urushdan keyin yapon firmalari innovatsiyalarini tatbiq etishi 
lozim edi, ularda boshqa yo’l yo’q edi. Hududdagi bir nechta mahalliy urushlar, 
kuchli xalqaro raqobat, Yaponiyadagi ko’pgina iqtisodiy inqirozlar, beqaror bozor 
faqatgina yashab ketish uchun yapon kompaniyalarini innovatsion faoliyatni 
boshlashga majbur qildi. 
Ikkinchidan, yapon madaniyati amaliy ta’limga muhim e’tibor qaratadi. 
Dzen-buddizm paydo bo’lgan vaqtdan beri yaponiyaliklar tana va ongning birligini 
tushunib etdilar. Shu sababli yapon menejerlari o’qishga katta baho beradi, dadillik 
bilan yangi ishga kirishadi, u haqda juda ko’p o’ylaydi. G’arbda, aksincha, o’qish 
asosan akademik faoliyat bilan birga tushuniladi. Amaliyotda olingan bilimning 
maqomi ta’lim muassasasi yoki kutubxonada olingan bilimga nisbatan past.
Uchinchidan, yapon jamiyati jamoani shaxsdan yuqori qo’yadi. Yapon 
firmalari 
etkazib 
beruvchilar, 
mijozlar, 
begona 
mutaxassislar, 
hattoki 
raqobatbardosh firmalardan olingan bilimlarni chin dildan tadqiq qiladi. Ular bu 
kabi bilimlarni o’rganish, o’zgartirish va ularni boyitishda o’z kompaniyasining 
maqsad va vazifalariga muvofiq juda usta. Ma’lumki, jamoaviy javobgarlik 
tuyg’usi Yaponiyada kishilar hamda kompaniyalar o’rtasidagi munosabatga 
nisbatan qo’llaniladi. Innovatsiyalar Yaponiyada xodimlarning shaxsiy sodiqligi, 
kompaniya va uning faoliyatiga vafodorligiga tayanadi. G’arbdagi kompaniyada 
xodimlarning bu darajadagi sodiqligi va vafodorligiga erishish deyarli mumkin 
emas. G’arbda ushbu uch omildan birini ham qo’llay olmaymiz. 
Shu bilan birga tadqiqotchilarning ta’kidlashicha, zamonaviy Rossiyada 
innovatsion faoliyatning qonuniyligi Evropa mamlakatlariga nisbatan sezilarli 
darajada past. Ishbilarmonlik faoliyatining sezilarli qismi ishlab chiqarishning 
o’sishiga emas, balki shaxsan boyishga yo’naltirilgan. Bu erda Rossiyannig milliy 
xarakteri va o’ziga xos madaniyati hamda islohotlarning ob’ektiv sharoitlari 
muhim ahamiyatga ega. Totalitar tizim mavjud davrda ko’plab ijodiy fikrlovchi 
kishilar kamayib ketdi yoki mamlakatdan chiqarib yuborildi. Mafkuraviy fikrlash 

---

41 
ustunlik qildi, yagona to’g’ri deb hisoblangan “bir tomonlama” fikrlash stereotipi 
ishlab chiqildi. 
Hozirgi kunda kishilarning uzoq vaqtdan beri davom etayotgan keng 
ko’lamli, tub va tez sur’atlardagi o’zgarishlardan charchaganligi sezilmoqda. 
O’zgarishlarning tezkorligi muayyan darajada bo’lganda kishi o’zini qulay sezadi. 
Rossiyada bu daraja, anchadan buyon va sezilarli tarzda oshirilgan. Nafaqat 
xodimlar, balki rahbarlar ham islohotlarning salbiy oqibatlarini boshdan 
kechirdilar. Bu ularda har qanday yangilikka salbiy munosabat shakllanishiga olib 
keldi. Sub’ektiv omillarga rossiyaliklarning o’rtacha mehnat va ish sifatlari, omma 
ruhining tushib ketishi, jamoat fikrining zaif ta’sirini kiritish mumkin. Lekin 
rossiyaliklarda innovatsion faollik etarli darajada rivojlanmaganligining asosiy 
sababi befarqlik va yetakchi elitaning samarasiz islohotchilik faoliyatidir.
Shunday qilib, jamiyatning innovatsionligi bevosita jamiyat hayotining turli 
jabhalarida innovatsiyalarni yaratuvchi yoki, aksincha, unga to’sqinlik qiluvchi 
madaniy me’yorlarga bog’liq.