O. X. Xamidov universitet rektori, rais

BOSHLANGʻICH SINFDA MAVHUM MA‘NOLI TUSHUNCHALARNI OʻQITISH 
HAQIDA 
Beshimova S.U. Kogon 9-maktab 
boshlangʻich sinf oʻqituvchisi 
XXI asrning soʻngi yillarida mamalakatimiz tamomila yangi jamiyat, yangi turmush va yangi 
hayotni boshlab yubordi. Mustaqillik deb atalmish ijtimoiy adolat sari intilishning natijasi yurtimizda 
qaror topdi. Bu rivojlanish nafaqat fan-texnika sohasida balki, ta‘lim sohasiga ham oʻz ta‘sirini koʻrsatdi. 
Bunday oʻzgarishlarni ta‘limning barcha jabhalarida koʻrishimiz mumkin. 
Kichik yoshdanoq oʻquvchilarning ogʻzaki va yozma nutqini rivojlantirish muhim va dolzarb 
vazifalardan hisoblanadi. Maqsadga erishish uchun oʻquvchilarni mustaqil fikrlashga oʻrgatish alohida 
oʻrin tutadi. 
Maktabda oʻquvchilar ogʻzaki va yozma nutqini rivojlantirish elementar oʻqish va yozishga 
oʻrgatishdan boshlanadi.‖Alifbe‖ga asoslangan holda qisqa vaqt ichida oʻquvchilar oʻqish va yozishga 
oʻrgatiladi, ya‘ni oʻqish va yozish koʻnikmalarini egallaydilar. 
Ma‘lumki savod oʻrgatish davrida oʻquvchilar bilan kundalik ishlar, rasmlar rangi, predmetlar 
nomi, mavzular yuzasidan ogʻzaki savol javoblar oʻtkaziladi. 
Masalan: Hozir qaysi fasl? 
Faslning qaysi oyi? 
Bugun ob havo qanday? 
Darsda kimlar yoʻq? 
Yoki: Mantiqiy mashqlar ishlash bilan bogʻliq holda; 
Oilangizda kimlar yashaydi? 
Doʻstlaringiz bormi, ular kimlar? 
Mavzular bilan bogʻliq holda, ―Vatan‖ mavzusida: Vatanimiz qayer? Vatanimizning poytaxti qaysi 
shahar? Yana qaysi katta shaharlarni bilasiz?Bizning shahrimiz qayer? 
tovushi va O o harfi bilan tushuntirishda: Bizga eng yaqin inson kim? (ona ) Onangizni ismi 
nima?(bolani oʻylashga majbur qiladi). 
Birinchi sinfning ikkinchi yarim yilligida mashq ishlash paytida gapda qaysi soʻzlar kim? 
soʻrogʻiga javob boʻladi, soʻzda nechta unli bor? Nechta undosh bor? Nechta boʻgʻinga boʻlinadi? kabi 
savollarga javob olinadi. 
Savod oʻrgatish davrida oʻqish va yozish harakatini maqsadga muvofiq ravishda bajara olish oʻqish 
va yozish koʻnikmasi deyiladi. Mana shu koʻnikmalarni rivojlantirish jarayonida mavhum harakatlar, 
mavhum belgilar, xayoliy otlar, fantastik obrazlar yordamga keladi. Masalan, ulardan birini koʻrib oʻtish 
mumkin: oddiy kichik yoshdagi bolaga yozish malakasini oʻrgatishda ham avvalo havodagi nomalum 
yoki biror harfning hayoliy belgilarini tassavurga keltirishimiz va uni hayolon tassavur kilishimizdan 
boshlaymiz va sekin-asta uni roʻyobga chiqaramiz. 
Bulardan tashqari bizga ma‘lumki soʻz tilning asosiy birligidir. Soʻz va soʻz birikmasi aniq 
narsalarni, mavhum tushunchalarni, hissiyotni ifodalaydi. Tilda mavjud boʻlgan barcha soʻz va 

---

77 
iboralarning yigʻindisi lugʻat tarkibi yoki leksika deyiladi. Leksikologiya oʻzbek tilining lugʻat tarkibini 
oʻrganadigan boʻlimidir. Hozirgi oʻzbek adabiy tili ulkan lugʻat boyligiga egadir. Besh jildlik ―Oʻzbek 
tilining izohli lugʻati‖ da 80 000 dan ortiq soʻz va soʻz birikmasi berilgan boʻlib, ularning bir qismini 
mavhum ma‘noli soʻzlar tashkil etadi. 
Berilgan bu mavhum soʻzlar bir necha turlarni tashkil etib, ularni quyidagi gruppalarga boʻlib 
oʻrganish mumkin: 1.birgalikni (doʻstlik, oʻrtoklik, sinfdoshlik, hamkorlik) 
tabiat va ijtimoiy hodisalarni (shamol, boʻron, oʻtirish, majlis) 
jisman obrazsiz predmet ma‘nolarini (orzu, koʻngil) 
turli his-tuygʻu va kayfiyatni (sezgi, muhabbat, gʻazab, nafrat) 
shaxs va predmetlarga xos belgi xususiyatni, xarakterni (yaxshilik, yomonlik, pishiqlik, qurqmaslik) 
ma‘lum kasb-hunar sohasidagi vazifani (oʻqituvchilik, doktorlik, injenerlik) 
payt-mavhum ma‘nosini( tushlik, kechlik, kechalik) 
hayoliy narsalarni, mavhumlikni (xudo, farishta, jannat,yalmogʻiz) 
unvon darajani (generallik, doktorlik, admirallik) 
biror oqimga, ijtimoiy-siyosiy filosofik oqimga tegishlilikni (darvinizm, 
xizbutchilik, akromiylik) 
Boshlangʻich sinfda uchraydigan (doʻstlik, vatan, orzu, oʻrtoqlik, mehr, ma‟naviyat, 
ma‟rifat, idrok, botirlik, qoʻrqmaslik) mavhum tushunchalarni, oʻqish darsliklarga kiritilgan 
afsonaviy obrazlar (dev, alvasti, yalmogʻiz, doʻzax, jannat, farishtalar, 
parilar,) ni oʻquvchilarga tushuntirish bir qancha nozikliklarga ega va bu oʻqtiuvchidan bir qancha 
qushimcha mahoratlarni talab qiladi. Soʻzlarning ma‘nosini tushuntirish oʻquvchilar lugʻatini boyitadi, 
nutqini oʻstiradi. 
Soʻz ma‘nosini tushuntirish juda kam vaqt olishi va darsning asosiy mavzusidan oʻquvchilar 
diqqatini chalgʻitmasligi kerak. Buning uchun oʻqtiuvchi har bir darsga tayyorlanish jarayonida ma‘nosi 
tushuntirilishi lozim boʻlgan soʻzlarni, uni tushuntirilishining eng qulay usullarini va darsning qaysi 
oʻrnida tushuntirishni belgilab olishi zarur. 
Oʻqish kitoblaridagi matnlarda birinchi marta uchragan, bolalar ma‘nosini bilmaydigan ayrim 
soʻzlar matnni oʻqishdan oldin tushuntiriladi. Agar biror soʻzni ma‘nosi matnnni oʻqish jarayonida 
tushuntirish lozim boʻlib qolsa, soʻz ma‘nosini tushuntirish oʻquvchilarni asosiy matndan chalgʻitmagan 
holda tushuntirilishi talab qilinadi. Mavhum ma‘noli obrazlarni tushuntirishda, oʻsha ertak 
qahramonlarining qilgan ishlari tahlil qilish yoʻli bilan tushuntiriladi va matn oxirida ijobiy va salbiy 
qahramonlarga ajratiladi va xulosa chiqariladi. 
Xulosa qilib aytganda, boshlangʻich sinflarda mavhum ma‘noli tushunchalarni, obrazsiz 
predmetlarni oʻrganish, ularning ma‘nolarini oʻrganish oʻquvchilar lugʻatini boyitadi, nutqini 
rivojlantiradi.