O. X. Xamidov universitet rektori, rais

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 
1. Каримов И.А. ―Yuksak malakali mutaxassislar taraqqiyot omili‖-Toshkent,1995. 
2. Каримов И.А. ―Yuksak ma‘naviyat yengilmas kuch‖ Toshkent, 2008. 
3.O`zbekiston Respublikasininig Qonuni. Fuqarolar sog`lig`ini saqlash to`g`risida. – Toshkent, 
1996. 
4. Saidaxmedov N.S. Pedagogik mahorat va pedagogic texnologiya. –Т., 2003. 
 
BOSHLANG`ICH SINFLARDA UCHRAYDIGAN TIPIK ARIFMETIK MASALALAR 
Mardanova Feruza 
Boshlang‘ich ta‘lim nazariyasi kafedrasi o‘qituvchisi 
Xaitova Madina, BuxDU talabasi 
Boshlang`ich sinf matematika darsliklaridagi tipik arifmetik masalalar va kishilik jamiyatining 
qaysi jabhasi bo`lmasin, insoniyat o`z ehtiyojlarini qondirish maqsadida ma‘lum bir muammolarni hal 
qilishda, ishlab chiqarish jarayonida, fan qirralarini ochishda masala tushunchasiga duch keladi.
―Masala‖ atamasi ijtimoiy ishlab chiqarishda, fan sohasida, o`quv tarbiya jarayonida
qo`llaniladigan boy, sermazmun kategoriyadir. Olimlarning fikrlaridan kelib chiqgan holda uni bir necha 
yo`nalishlarga bo`lib o`rganamiz. Ya`ni, masalani:
1. Muammoli holat sifatida qarash.
2. Berilgan shart asosida subyekt faoliyatining maqsadi sifatida qarash. 
3. Masalaning belgili xarakterdagi talqinini qarash. 
O`rta arifmetik sonni topishga, birinchi xil aralashma va quymalarni topishga doir masalalar. 
Kishilar hayotida, turmushda ―o`rta‖, ―o`rtacha‖ kabi atamalarni tez-tez uchratish mumkin masalan, 
―sinfdagi o`quvchilarning o`rtacha yoshi‖, ―bolalarning to`plagan o`rtacha ballari‖, ―xarid qilingan 
narsalarga sarflangan mablag`ning o`rtacha miqdori‖, ―sinf o`quvchilari bo`ylarining o`rtachasi‖, 
―o`rtacha harorat‖, ―o`rtacha tezlik‖ va hokazo shunga o`xshash so`z birikmalari fikrimizning dalili bo`la 
oladi. O`rta arifmetik qiymat tushunchasini sharhlaylik, 2, 3, 4, 5, 6 sonlarining o`rta arifmetigi 
quyidagicha topiladi.
(2+3+4+5+6) : 5 = 20 : 5 = 4
Boshlang`ich sinfdanoq o`quvchilarini bir necha sonlarning o`rta arifmetigini topishga 
tayyorlash ishlarini olib borishi bunday masalalarni yechishga zamin hozirlaydi. 
Dastlab, 1-sinfdanoq o`quvchilarni bir xil qo`shiluvchilarni qo`shish, turli xildagi 
qo`shiluvchilarni qo`shish orqali ularni ko`paytirishni o`rganishga tayyorlab boramiz. Shuningdek, 2-
sinfda o`quvchilar ko`paytirish va bo`lish amallarini o`rganib, ularni mustahkamlash maqsadida 
beriladigan quyidagi topshiriqlar o`rta arifmetik sonni topishga tayyorlovchi topshiriqlar vazifasini 
o`taydi.
Topshiriq. Daricha o`rniga shunday sonni tanlab qo`yingki, tenglik to`g`ri bo`lsin: (10+
) :2=8 
Ushbu topshiriq ikki son yig`indisi o`rta arifmetik qiymati va ma`lum 1-qo`shiluvchiga ko`ra, 
ikkinchi qo`shiluvchini topishga doir masala modelini ifodalaydi.

---

277 
To`rtinchi sinf o`quvchilariga quyidagi masalani yechishni tavsiya qilish, ulardan ijodiy fikrlashni 
talab qiladi. 
Darslik sahifasidagi ayrim masala shartlarini o`zgartirish yordamida o`rta arifmetik qiymatni 
topishga oid masalalarni o`rganishni mustahkamlanib boriladi.
O`rta arifmetik qiymat tushunchasi ―o`rta vaznli qiymat‖ va ―o`rtacha tezlik‖ ni topishga oid 
masalalarni yechishda muhim rol o`ynaydi. Bunday masalalar 5-sinfda o`rgatilsa, ularga tayyorgarlik 
ishlari 3-4-sinflarda boshlanishi maqsadga muvofiqdir.
Ikki miqdorning ayirmasiga ko`ra noma`lumni topishga doir masalalar: 
a) masalada ikkidan ortiq noma‘lum ishtirok etmaydi; 
b) ularda noma`lum ikki miqdorni ularning ayirmasiga qarab topish ko`zda tutiladi; 
v) masalalar tarkibida doimo ―bir xil‖, ―shunday‖, ―xuddi shuningdek‖ va shunga o`xshash kabi 
so`zlar ishtirok etib, masala mazmuni oydinlashtirib beradi;
g) masala yechimi doimo ayirish amali bilan boshlanadi.
Vaqtni hisoblashga doir masalalar asosan 3 ko`rinishda bo`ladi. 1) biror hodisaning boshlanish va 
tugallanish vaqtiga ko`ra hodisa davom etish vaqtini topishga qaratilgan masalalar; 2) Biror hodisaning 
boshlanish vaqti hamda davom etish vaqtini bilgan holda shu hodisaning tugallangan vaqtini topishga 
doir masalalar. 3) biror hodisaning davom etgan muddati va tugallanish vaqtiga ko`ra hodisaning 
boshlanish vaqtini topishga doir masalalar. 
Yuzlarni va hajmlarni hisoblashga doir masalalar.Ushbu tipga taalluqli masalalar turkumiga asosan 
to`g`ri to`rtburchak (yoki to`g`ri to`rtburchaklarga ajratiladigan figuralar) shaklidagi tekis figuralarning 
ma`lum o`lchovlariga ko`ra yuzlarini topish, ma`lum yuza va biror o`lchovga boshqa o`lchovni topish, 
to`g`ri burchakli parallpipedning (yoki to`g`ri parallelopipdlarga ajratiladigan jismlar) ko`rinishidagi 
fazoviy figuralarning ma`lum hajm va boshqa ma`lum chiziqli o`lchovlariga ko`ra 3-o`lchovlarini 
topishga doir masalalar kiradi. 
Matematika kursida harakatga doir masalalar harakatni xarakterlovchi uchta miqdor: tezlik, vaqt 
va masofa orasidagi bog`lanishlarni topishga doir masalalar kiritiladi. Bu miqdordan ikkitasi masala 
shartida berilgan bo`lib, uchinchisini topish talab qilinadi.