O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

T a’m  biluv  tizim in in g   elektrik  potensiallari.
  H ayvonlarda  o ‘tkazilgan 
tajribalardan  shu  narsa m a ’lum boMdiki, til har xil  m oddalar bilan ta’sirlaganda 
(shakar,  tuz,  k is lo ta )  retse p to rla rn in g   sum m ar  p o ten sialin i  o 'zg a rg an lig i 
mikroelektrodlar yordam ida aniqlangan. Bu potensial ancha kech yuzaga chiqadi, 
ta ’sirdan so‘ng  10—15  sekund vaqt talab etiladi.
T a ’m  biluv  m arkazi  va  o ‘tkazuvchi y o  ‘llar i.
  B archa  xildagi  ta ’m  biluv 
sezuvchanlikning o ‘tkazuvchisi bo‘lib nog‘ora parda va til-halqum nerv hisoblanadi. 
Ulam ing  yadrolari  uzunchoq  miyada joylashadi.  T a ’m  biluv  retseptorlaridan 
kelayotgan ko‘plab tolalar o ‘ziga xosligi bilan ajralib turadi, masalan, faqatgina tuz, 
kislotalar va  xinin  ta ’siriga  impuls  razryadlarining  ortishi  bilan javob  qaytarsa, 
boshqa tolalar esa faqat shakarga reaksiya qiladi.
Ta’m biluv afferent ¡mpulslari miyao‘zaniningbirlamchi tutamiga keladi. Birlamchi 
tutam yadrosidan  ikkinchi neyronning aksoni boshlanadi, bu akson talamusgacha 
davom etadi, bu yerdan uchinchi neyron boshlanadi va u ta’m bilishning p o ‘stloq 
markazi tomon yo‘naladi.
Ta 'm sezish.
  H ar xil odamlarda absolyut ta’m bilishning absolyut sezuvchanlik 
darajasi har xil b o ‘ ladi, b a ’zi holatda «ta’m bilish ko‘rligi» gacha boradi. Absolyut 
sezuvchanlik  darajasi  organizmning  umumiy  holatiga  bogMiq  bo‘ladi  (óchlik, 
homiladorlik).  A bsolyut  sezuvchanlik  darajasi  o ‘zgarishida  2  ta  xususiyatini 
inobatga olish kerak:  ajratib boMmaydigan ta ’m bilish hissi va ta ’mni ajrata olish, 
shuningdek, uni his qilish. Boshqa sensor tizimlar kabi ta’mni qabul qilish pog‘onas¡ 
uni sezish hissidan doim o yuqori boMadi.
Ta’m  bilishning  adaptatsiyasi.
  M oddalar  uzoq  vaqt  ta ’sir  etilganida  bu 
moddaga  nisbatan  retseptorlarda  adaptatsiya  kuzatiladi  (ta’m  bilish  hissining 
pasayishi).  Achchiq  va  taxirga  nisbatan  shirin  va  sho‘rga  adaptatsiya  tez  ro ‘y 
beradi.  Yana shunday  alm ashish adaptatsiyasi  ro‘y  beradiki,  bunday holatda  bir 
modda ta’sir etilganda, boshqabir moddaga bo‘lgan sezgirlik susayadi. Bir qancha 
moddalar bir vaqtda yoki ketma-ket berilganida ta’m bilish kontrasti yoki aralashuvi 
yuz  beradi.  M asalan,  achchiqqa  nisbatan  organizmning  adaptatsiyasi  sho‘rga 
bo‘lgan sezuvchanlikni oshiribyuboradi. Bir nechaxil ta’mli ovqat iste mol qilinsa, 
yangi ta’m hissini sezish ham mumkin.
350
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

XIV. 
O L IY   N E R V   FA O LIY A TI
Hayvon va odam organizmida o'zgaruvchan tashqi muhit sharoitiga moslashuv 
nerv tizmilari reflektor faoliyati  orqali amalga oshiriladi.  Evolyutsiya jarayonida 
organizm bir butunligini ta’m inlovchi va har xil a’zolar faoliyatini bir - biriga va 
tashqi  muhit  o ‘zgarishiga moslanishini  ta’minlovchi  reflektor  reaksiya (shartsiz 
refleks) vujudga keladi. Odam va yuqori rivojlangan hayvonlarda hayot jarayonida 
orttirilgan yangi sifatga ega bo ‘lgan reaksiya ham mavjud b o ‘lib, buni I.P. Pavlov 
shartli refleks deb atadi.
S h a rtli  refleks,  l.P.  Pavlov  b o ‘yicha,  moslashishning  mukam m al  shaklidir. 
Gomeostoz va organizmning vegetativ fiinksiyalarini boshqarish mexanizmlari nerv 
tizimining oddiy faoliyati natijasi boMsa, o‘zgaruvchan sharoitdagi organizmning 
murakkab fe’l-atvori oliy nerv faoliyati orqali ta ’minlanadi. Oliy nerv faoliyatining 
funksional birligi shartli refleksdir. Shartli refleks bosh miya p o ‘stlog‘i va po‘stloq 
osti tuzilmalari negizida shakllanadi.
Oliy nervfaoliyati
 o ‘zgaruvchi tabiat va ijtimoiy sharoitlarga organizm fe’l-atvorini 
moslashtiruvchi shartsiz va shartli reflekslar va oliy psixik feoliyatlar majmuyidir. Oliy 
nerv faoliyati reflektor tabiatga ega ekanligi birinchi bo‘lib l.M. Sechenov tomonidan 
e’tirofetilgan, so‘ngra bu fikr l.P. Pavlov tomonidan tajribada tasdiqlangan va miyaning 
oliy qismi faoliyatini baholab bera oladigan-shartli refleks usuli yaratilgan.
l.P.  Pavlov  barcha  reflektor  faoliyatlarni  ikki  guruhga: