O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

Vestibulyar  tizim  bilan  bog'liq  b o'lg an  kompleks  reflekslar.
  V estibulyar 
neyronlaming yadrolari turli xil harakat reaksiyalam i nazorat qiladi va boshqaradi. 
Ulardan  eng  muhimlari:  vestibulospinal,  vestibulovegetativ  va  vestibulokuzni 
harakatlantiruvchi reaksiyalardir. Vestibulospinal ta’sirlar vestíbulo-, retikulo-, va 
rebrospinal  tra k tla r  orqali  orqa  m iy ad a  seg m en tlar  d a rajasid a  n e y ro n la r 
impulsatsiyasini o ‘zgartiradi. Bundan tashqari skelet muskullari tonusiningdinam ik 
qayta taqsimlanishini amalga oshiradi va muvozanatni saqlash uchun zarur b o ‘ Igan 
reflektor reaksiyalami yuzaga chiqaradi. M iyacha bu hoiatlarda bu reaksiyalam ing 
davriy xarakterga ega boMib, uni olib tashlaganda vestibulospinal ta ’sirlar asosan 
tonik harakterga ega bo‘ lib qoladi.
Vestibulovegetativ reaksiyalarga yurak qon tom ir tizimi, hazm qilish trakti va 
ichki organlar ja lb  qilinadi. Vestibulyar apparatga uzoq va davomli ta’sir etilganda 
«harakat  kasalligi»  deb ataluvchi  patologik  simptomokompleks yuzaga  chiqadi. 
Masalan, dengiz kasalligi.
Vestibulyar tizimning xazifalari.
  Bu  tizim  organizmni  faol  yoki  sust  harakat 
qilayotgan  p ay tid a  fazoda  m u v o zan atin i  saqiaydi.  O rganizm   su st  harak at 
qilayotganda p o ‘stloq  boMimlari  harakatning y o ‘nalishini,  burilishlami  va bosib 
o ‘tilgan  m aso fan i  eslab   q o la d i.  N o rm a l  sh a ro itla rd a   in so n n in g   fa z o v iy  
oriyentatsiyasini ko‘ruv va vestibulyar tizim lar ta’minlab beradi. SogMom odam larda 
vestibulyar  apparat  sezgirügi ju d a  yuqori  boMadi,  otolit  apparat  to ‘g ‘ri  chiziqli 
harakatning 2  sm/sJ  ortishini  sezsa,  boshning egilishi  l°ogMshi  organizm   uchun 
sezilarli boMadi.
Hid  biluv  tizim i. 
Hid biluv tizimining retseptorlari.
  Yuqori  burun yoMlarida 
hid biluv retseptorlari joylashadi. Hid biluv epiteliysi bosh nafas yoMlarida joylashib 
100-150 mkm qalinlikda boMib, diametri 5 -1 0  mkm boMgan retseptor hujayralam i
347
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ushlaydi.  Odamlarda  hid  biluv  retseptorlarining  umumiy  soni  10  min  ga  yaqin 
bo'ladi. Har bir hid biluv hujayradasferikkengayganqismi bo‘lib,unda esa lOmkm 
uzunlikdagi 6-12 tagacha kiprikchalari boMadi. Kiprikchalarhid biluv bezlari hosil 
qilgan suyuq muhitda tebranib turadi.  Bunday kiprikchalaming bo‘lishi ulami hid 
taratuvchi moddalar molekulasi bilan aloqada bo‘luvchi yuzasini o ‘n marotabaga 
oshiradi. Hid biluv hujayrasining sferik kengaygan qismi uning muhim sitokimyoviy 
markazi bo ‘lib hisoblanadi.
Hid biluv retseptor hujayrasi-bipolyar hujayra bo‘lib, kiprikchalar hujayraning 
apikal  qutbida joylashgan  b o 'lsa ,  uning  bazal  qismidan  esa  m iyelinsiz  akson 
boshlanadi. Retseptorlar aksonning hid biluv nervini hosil qiladi, so‘ngra bu nerv 
miya suyagi asosiga kirib, hid biluv piyozchasini hosil qiladi. Ta’m biluv hujayralari 
kabi hid biluv hujayralari ham doim o yangilanib turadi. Hid biluv hujayralari 2 oyga 
yaqin hayot kechiradi.
Hid taratuvchi moddalam ing molekulasi havo oqimi bilan yoki ovqat iste’mol 
qilayotganda og'iz bo‘shlig‘idan hid biluv bezlar ishlabchiqargan shilliq moddaga 
tushadi. Tez-tez nafas olish m olekulalam i shilliq moddaga kelishini teziashtiradi. 
Shilliq  m oddada hid taratuvchi  m oddalam ing molekulasi qisqa vaqtga hid biluv 
retseptori  bo'lm agan  oqsillar  bilan  birikadi.  Ayrim  m olekulalar  esa  hid  biluv 
retseptorining kiprikchalariga yetib borib, u yerdagi hid biluv retseptorlarini oqsillari 
bilan  birikadi.  Buning natijasida  hid  biluv oqsillari  faollashadi,  shundan so‘ng s 
A M F  sintez qiluvchi  adenilatsiklaza  fermenti  faollashadi.  Sitoplazmada  s  AMF 
k o n s e n tra tsiy a sin in g   o rtish i  r e ts e p to r   hujayralarni  m em b ran asid a  natriy 
kanallarining  ochilishiga  olib  keladi,  bu  o ‘z  navbatida  retseptor  potensiaining 
generalizatsiyasiga olib keladi.
Hid biluv hujayralari milliondan ortiq har xil hid taratuvchi moddalar molekulasini 
ajrata oladi. Shunday bo‘lsa ham, retseptor hujayraiaming fiziologik qo‘zg‘alishi 
shu hujayra uchun harakterli bo‘ Igan molekula yuzaga chiqadi, ammo hid taratuvchi 
m oddalam ing spektri ju d a kengdir. Lekin bu spektr har xil hujayralar uchun bir xil 
b o iish i mumkin. Shundan bo'lsa kerak 50% i ortiq hid taratuvchi moddalar xohlagan 
ikkita hid biluv hujayralar uchun umumiy boMadi.
Y aqingacha  tadqiqotchilar  past  darajadagi  molekulalami  ajratish  ulaming 
m em branasidagi  ko‘plab  hid  biluv  retseptor  oqsiliarini  boMishiga  bog‘liq,  deb 
o ‘yIardilar.
H ozirda  shu  narsa  m a’lum  boMdiki,  har  bir  hid  biluv  retseptor  hujayra 
m embranasida faqat birxiloqsil boMadi. Bittaoqsil turli xil hid taratuvchi moddalar 
molekulasi bilan bog‘ lana oladi.