O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

Nafas markazi
uzunchoq m iyaning turli qismlaridagi neyronlarning 
b ir n e c h a g u ru h id a n v u ju d g a k e lib , y a g o n a fu n k s io n a l tiz im
* hisoblanadi. Nafas m arkazi Varoliy k o ‘prigining yuqori chegarasi bilan 
uzunchoq m iyaning pastki qism i o ‘rtasida retikulyar form atsiyaga 
tegishli sohada joylashgan. N afas m arkazini ayrim yadroga o ‘xshash 
m u sta q il a n a to m ik tu z ilm a deb h iso b la sh k e ra k m i y o k i n afas 
harakatlarini idora etishga ixtisoslashgan retikulyar form atsiya b o ‘lagi 
deb qarash kerakm i, bu to ‘g ‘ridan hanuz yakdil fikr y o ‘q. U m um an 
o lg a n d a n afas m a rk a z in in g eng m u h im q ism la ri 
p n e v m o ta k sis,
ekspirator
va 
inspirator
m arkazlardir, bu m arkazlarning funksiyalari 
yuqorida aytib o ‘tilgan edi. Im pulslar nafas m arkazidan orqa m iyaning 
d ia fra g m a n i v a q o v u r g ‘a aro m u s k u lla rn i in n e rv a ts iy a lo v c h i 
m otoneyronlariga keladi. X uddi shuning uchun ham orqa m iyani 4- 
b o ‘yin segm entining yuqorisidan qirqib q o ‘yish natijasida nafas olish 
t o ‘x ta y d i (o rq a m iy a n in g 4 - b o ‘y in s e g m e n tid a n y u q o rid a g i 
neyronlarning o ‘siqlari diafragm a nervini hosil qiladi).
N afas m arkazining ritm ik faoliyati uzunchoq m iya bilan orqa 
miyadagi boshqa markazlar holatiga ta ‘sir etadi. Yurak faoliyatini idora 
etuvchi m arkaz bilan nafas m arkazi o ‘rtasidagi b o g ‘lanish ayniqsa 
yaqqol k o ‘rinadi. 
N afas olish-yurak refleksi, y o k i nafas aritm iyasi
shu b o g ‘la n ish n a tija sid ir. B u re fle k s sh u n d a n ib o ra tk i, n afas 
chiqarishning oxirida navbatdagi nafas olishdan oldin yurak faoliyati 
to ‘g ‘ri davriylik bilan sekinlashadi. O rqa m iya m arkazlari bilan nafas 
m ark azi o ‘rta sid a g i b o g ‘la n ish L .A .O rb e li b ila n K .I.K u n tsm an
t a j r i b a s i d a k o 'r s a t i b b e r ild i. 
Itn in g b ir o y o q p a n ja s i
107

---

deafferen ta siya la n g a ch ,
y a ‘ni shu oyoqdan orqa m iyaga im puls 
o ‘tkazuvchi orqa ildizlar qirqib q o ‘yilgach, keyingi oyoq itning nafas 
olish ritm iga muvofiq harakatlanganini L.A.Orbeli bilan K.I.Kuntsman 
kuzatishgan.
D eafferentatsiya orqa m iyaning tegishli qism laridagi torm ozlanish 
jarayonlarini izdan chiqargan, shunga k o ‘ra orqa m iyaning m otor 
m arkazlari nafas m arkazidan retik u lo -sp in al y o ‘llar orqali o ‘ziga 
keluvchi im pulslarga q o ‘z g ‘alish bilan reaksiya k o ‘rsatgan.
0 ‘pka, nafas y o ‘llari va nafas m uskullarining reseptorlaridan nafas 
m arkaziga keluvchi afferent im pulslar retikulyar form atsiya faolligini 
m uayyan darajada saqlashda aham iyatli. B inobarin, nafas olishni 
idora etishdagina em as, retikulyar form atsiya faollashtiruvchi ta ’sir 
etgani uchun butun m arkaziy nerv sistem asining faoliyatida ham 
ahamiyatlidir. 
„
U zunchoq m iya yadrolari ovqat chaynash emas (so ‘rish), yutish, 
qusish, aksa urish, y o ‘talish, k o ‘zni uchirish va boshqa reflektor 
aktlarni bajarishda qatnashadi. Bu reflekslar bosh miyaning katta qismi 
b o ‘lm ay turib tu g ‘ilgan bolalar (anensefalar)da ham kuzatiladi.
E m ish (so 'r ish ) h a ra k a tla ri
y a n g i tu g ‘ilg an b o lan in g lab ig a 
tegilganda nam oyon b o ‘ladi. Bu refleks uchlik nervining sezuvchi 
oxirlari ta ’sirlanganda yuzaga chiqadi, q o ‘z g ‘alish uchlik nevdan 
uzunchoq m iyada yuz nervi bilan til osti nervining m otor yadrolariga 
o ‘tadi.
O v q a t c h a y n a s h
o g ‘iz b o ‘s h l i g ‘ id a g i r e s e p to r la r n in g
ta ’sirlanishiga jav o b an refleks y o ‘li bilan yuzaga chiqadigan harakat 
akti b o ‘lib, pastki ja g ‘ning yuqori ja g ‘ga nisbatan siljishidan iborat. 
R .M agnusning m a ‘lum otlariga qaraganda ovqat chaynash m arkazi 
u z u n c h o q m iy a d a , sh u n in g u c h u n , b u lb a r h a y v o n la rd a o v q a t 
chaynash reflek sin i yuzaga ch iq arish m um kin. Talam us va m iya 
p o ‘stlo g ‘inin§ m otor zonalari butun b o ‘lgandagina ovqat chaynash 
akti nozikroq boshqariladi.