O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

28-rasm. 
Markaziy va periferik nerv tizimlari.
88

---

M iyaning katta qism larini olib tashlash bilan bir qatorda nerv 
m arkazlariga mahalliy (cheklangan) shikast yetkazish ham qo‘llaniladi. 
Ilgari shu m aqsadda igna sanchish yoki skalpel urish kabi m exanik 
shikastlar yetkaziladi. H ozir nerv m arkazlariga shikast yetkazish uchun 
m iyaga in g ich k a e le k tro d la r k iritilib , o ‘zgarm as to k b erilad i va 
to ‘qim alar shu tariqa elektroliz y o ‘li bilan yem iriladi. Shuningdek, 
m iyaning turli bo‘laklari m uzlatib q o ‘yiladi yoki term okoagulyatsiya 
qilinadi. M arkaziy nerv sistem asining kich ik bir qism iga shikast 
yetkazish uchun, yana tashqaridan kuchli fizik omil aniq yo'naltiriladi, 
shu om il ta ’sirida nerv sistem asi yem iriladi.
M arkaziy nerv tizim ining m uayyan qism larini yem irish uchun 
rentgen nurlari yoki ultratovush tebranishlari bir necha kam bar qalin 
tu tam qilinib, b ir n u q tag a y o ‘n a ltirilad i. Shu m aqsadda rentgen 
nay ch alari yoki ultrato v u sh g en erato rlari hay von b oshi tep asid a 
shunday jo y lash tirilad ik i, ulardan chiqayotgan elektr nurlari yoki 
ultratovush tebranishlari quvvatli b o ‘lib, va tor bir nuqtaga y o ‘nalib, 
m iyaning m uayyan bir nuqtasida to ‘planadi. M iya to ‘qim asining bir 
kub m illim etr va hatto undan ham kichikroq b o ia g ig a shu tariqa 
yetkazish mumkin.
U ltratovush ta ’siriga m iyelin pardalari k o ‘proq sezgir b o ‘ladi, shu 
sababli nerv y o ‘llariga shunday ta 's ir etiladiki, unda nerv hujayralari 
shikastlanm aydi.
M arkaziy nerv tizim ining aniq muayyan qismlarini yem irish uchun 
kuchli sinx ro tsik lo tro n yordam ida olingan proton n u rlanishining 
kam bar tutamlari ham qoMlanilgan (tutamning diametri qilday ingichka 
b o ‘lishi m um kin). Proton nurlanishini m a ‘lum jad allik d a b o 'lg an d a 
teri va suyak to ‘qim asi sh ikastlanm agani holda shu n u rlan ish g a 
anchagina sezgir nerv to ‘qim asi yem irilaveradi.
M iyaning turli qism larini olib tashlash, nerv y o 'lla rin i qirqib 
q o ‘yish va ayrim nerv m arkazlarining yo lg ‘iz o ‘zini yem irish usullari 
h a y v o n la r u stid ag i ta jrib a d a g in a em as, o dam da n e y ro x iru rg iy a
klin ik asid a davolash tad b irlari sifatida ham q o ‘llaniladi. B unday 
operatsiyaning natijalari k o ‘pincha fiziologiya uchun ham m uhim
m a‘lum otlar beradi.
Ta‘sir etish usuli.
Elektr bilan ta ’sir etish.
Elektr bilan ta ‘sir etish metodikasi markaziy 
nerv sistem asining funksiyalarini tekshirishda asosiy usuliardan biri 
hisoblanadi. Bosh m iya katta yarim sharlari p o ‘slog‘ining muayyan
89

---

qism lariga kuchsiz elektr toki berilganda hayvonlarning turli harakat 
reaksiyalari yuzaga chiqishini 1870-yilda Frintch bilan Gitsig, so ‘ngra 
V.Ya.Danilevskiy, V.M.Bexterev va boshqa k o ‘p tadqiqotchilar ko‘rsatib 
berishdi. Katta yarim sharlarning m uayyan qism iga ta ’sir etish y o ‘li 
bilan ayrim m uskul guruhlarini qisqartirish va hatto bir m uskulning 
yakka qisqarishlarini yuzaga chiqarish mumkin.
E lektr bilan ta ‘sir etish usuli hayvonlar ustidagi tajribada sinab 
k o ‘rilgach, odam dagi neyroxirurgiya operatsiyalari ham tatbiq etildi. 
X irurg shu rnetodikadan foydalanib, bosh m iya p o ‘stlo g ‘ining turli 
q is m la ri q a n d a y fu n k s io n a l a h a m iy a tin i a n iq la y d i. B u n d a y
operatsiyalar vaqtida bem or m ahalliy o g ‘riqsizlantirish sharoitida 
b o ‘lib, es-hushi saqlangani uchun elektr bilan t a ’sir etish vaqtida 
qanday sezgilar kelib chiqayotganini aytib bera oladi. Elektrodlar katta 
yarim sharlar p o ‘stlo g ‘ining qaysi qism iga q o ‘yilishiga qarab, odam
g a v d a sin in g tu rli q is m la rid a issiq , so v u q , s a n c h ish , jim ir la s h
sezgilarini, shuningdek yorug‘lik, tovush, hid sezgilarini payqab oladi. 
Sezgi xarakteri