m ediatorlik vazifasini am inokislotajah serotonin va gamma-aminomoy
kislota bajaradi (24-rasm).
P resin a p tik torm ozlanish.
P o stsin ap tik to rm o zlan ish
jaray o n i
o c h ilg a n d a n k e y in , to rm o z la n is h ja ra y o n i d o im o p o s ts in a p tik
m e m b ra n a n in g g ip e r p o ly a r la n is h i b ila n b o g ‘liq , b o ‘lm a sd a n
q o ‘z g ‘atuvchi sinapslar faoliyatining susayishi bilan b o g ‘liq holda
yuz berishi aniqlanadi. Bu holat akson-akson sinapslarida yuz beradi.
P r e s in a p tik to r m o z la n is h a k s o n p r e s in a p tik q is m in in g
depolyarizatsiyalanishi natijasida u yerdan o ‘tayotgan q o ‘z g ‘alish
kuchi susayib unga ajraladigan m ediatorning m iqdori ozayadi. A gar
akson kuchli depolyarizasiyalansa undan qo‘z g ‘alish mutlaqo o ‘tm ay
qoladi(24-rasm).
—ъ .
P essim al tormozlanish.
Sinapsga yuqori chastotali im pulslar kelib
tursa, postsinaptik m em brana kuchli depolyarizatsiyalanib ta ’sirlarga
ja v o b b era olm ay qoladi. B unday to rm o zlan ish n i ad ab iy o tlard a
V v e d e n sk iy b o ‘y ic h a to rm o z la n is h deb ham a ta la d i. P e ssim a l
torm ozlanish m arkaziy neyronlarning haddan tashqari q o ‘z g ‘alishidan
him oya qilib turadi.
Qo ‘zg ‘alish d a n keyin g i torm ozlanish.
K uchli q o ‘z g ‘alishdan
keyin neyron m em branasi dastlabki holatigacha
qaytm asdan undan
ortiqroq, y a ’ni giperpolyarlanadi. Buni iz giperpolyarizatsiyasi deb
a ta la d i. S h u n d ay h o la td a k e la y o tg a n t a ’sirla rg a ja v o b a n h o sil
b o 'la y o tg a n q o ‘z g ‘a lu v c h i p o s ts in a p tik p o te n s ia l m e m b ra n a
dep o ly arizatsiy asin i k ritik n uqtagacha y etkaza olm aydi,
natijada
tarqaluvchi q o ‘z g ‘alish yuzaga kelm aydi.
Tormozlovchi neyronlar.
Bu neyronlar m arkaziy nerv tizim ining
turli b o ‘lim larida topilgan. U larga misol qilib orqa m iyadagj Renshou
h ujayralarini k o ‘rsatish m um kin. O rqa m iyani harakatlantiruvchi
neyronlarining aksonlari yon shoxlari orqali R enshou hujayralariga
birikadi. R enshou hujayralarining aksonlari o ‘sha harakatlantiruvchi
n ey ro n lard a tugaydi. H a rak atlan tiru v ch i h ujayrada hosil b o ‘lgan
q o ‘z g ‘alish to ‘g ‘ri y o ‘l orqali m uskulga boradi, yon shoxlari orqali
esa torm ozlovchi neyronni q o ‘z g ‘atadi.
Torm ozlovchi neyron sinaps
o rq a li h a r a k a tla n tir u v c h i h u ja y ra n i to r m o z la y d i. B u tu rd a g i
torm ozlanishni qaytar torm ozlanish deb ataladi (24-rasm ).
R e fle k s ja r a y o n la r in in g k o o rd in a tsiy a si.
O rg a n izm d a so d ir
b o ‘ladigan har qanday harakat turli xil reflekslarni o ‘zaro bir-biriga
ta ’siri natijasi hisoblanadi.
M arkaziy nerv tizim idagi neyronlar va nerv jarayonlarining o ‘zaro
kelishib, u y g ‘unlashib ishlashini
koordinalsiya
deb ataladi.
С.
81
R eflekslar o ‘zaro ta ’sirining m orfologik asosi nerv tizim ida oraliq
neyronlarning m avjudligi hisoblanadi. O raliq
neyronlar bir nechta
refleks yoylari y o ‘llari tarkibiga kirishi mumkin.
R eflekslarni o ‘zaro t a ’siri natijasida jav o b reaksiyasi kuchayishi
yoki susayishi m um kin.
M asalan, o g ‘iz b o ‘sh lig ‘idagi tagtil va t a ‘m bilish reseptorlarini
q o ‘z g ‘atilsa so ‘lak ajaralish refleksi kuchayadi va y u tish 're fle k si
ham da nafas olish refleksini torm ozlaydi.
Reflekslarning o ‘zaroTjyg‘unlashuvi yoki koordinasiyalanishi bir
qator m exanizm lar orqali amalga oshadi.
Konvergensiya.
K o ‘p hollarda turli nerv y o ‘llari orqali kelayotgan
q o ‘z g ‘alish im pulslari bitta oraliq yoki efferent neyronga keladi. Ya’ni
b itta n e y ro n g a k o n v e rg e n s iy a la n a d i. M a rk a z iy n e rv tiz im id a
konvergensiya jarayonining m avjudligi turli y o ‘llardan kelayotgan
axbortni bir jo y g a to ‘planishi, organizm ni
zarur jav o b reaksiyasini
tayyorlashni osonlashtiradi. N erv m arkazlarining okklyuziya y ig ‘ilish
va osonlanishi xususiyatlari konvergensiya jaray o n i bilan b o g ‘liq.
Q o ‘z g ‘a l i s h la r n in g ir r a d ia ts iy a la n is h i.
N e rv m a r k a z ig a
kelayotgan ta ’sirlar kuchli va uzoq davom etsa, o ‘sha m arkazdagi
n e y ro n la rn ig in a q o ‘z g ‘a tib q o lm a sd a n , b o sh q a m a rk a z la rd a g i
neyronlarni ham q o ‘z g ‘atadi. M arkaziy nerv tizim ida q o ‘z g ‘alishni
shu
tariqa tarqalishini
irradiatsiya
deb ataladi.
N e rv ja r a y o n l a r i n i n g m a r k a z iy n e r v tiz im id a ta r q a lis h i
irradiatsiyalanish tartibsiz to ‘lqinsim on b o ‘lm asdan, tanlab tarqalish
x u su siy atig a ega. M asalan, bo sh m iy a sizlan tirilg an baq a y etarli
darajada sovitilsa va uning bir oy o g ‘i elektr toki bilan q o ‘z g ‘atilsa
dastlab baqa o ‘sha oy o g ‘ini bukadi, keyin ikkinchi o y o g ‘ini, undan
so ‘ng, q o ‘z g ‘atilayotgan oy o g ‘i tom ondagi oldingi oy o g ‘ini
va eng
oxiri qaram a-qarshi tom ondagi oldingi oy o g ‘ini harakatlantiradi.
M arkaziy nerv tizim ida q o ‘z g ‘alishning irradiatsiyalanib ketishga
torm ozlovchi R enshou hujayralari to ‘sqinlik qiladi.
J le s ip r o k (payvasta) innervatsiya.
I.M .Sechenov va V.V.Pashutin
1865ji tananing b ir tom onidagi nerv to ‘plam lari q o ‘z g ‘atilganda
'tpram a-qarshi tom ondagi refleks reaksiyalarining torm ozlanganligini
kuzatishgan. Q o‘zg ‘alish va torm ozlanishni bunday resiprok aloqasi
keyinchalik rus olimi yjSLV vedenskiv in ^ li^ lim i Ch.Sherrington va ..
boshqalar izlanishlari uchun turtki bolldi.
82
