O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

Silliq muskullar.
Silliq m uskullar ichki a ’zolar, qon-tom ir va lim fa 
tom irlar devorida va terida uchraydi. M orfologik jih atd an skelet va 
yurak m uskullaridan farq qiladi, ularda targ ‘illilik b o ‘lmaydi.
S illiq m u sku lla rn in g sin fla n ish i.
«Silliq m u sk u llarn i ikki xili: 
visseral va m ultiunitar
xillari m avjud va ular o ‘ziga xos xususiyatlari 
bilan farqlanadi. Visseral silliq m uskullar barcha ichki a‘zolarda, qon 
va lim fa tomirlarda, terida ham da hazm bezlarining chiqaruv y o ila rid a
uchraydi. M u ltiu n itar silliq m u sk u llarg a k ip rik sim o n m uskul va 
k o ‘zning qorachiq m uskuli kiradi.
S illiq m u s k u lla rn in g b u n d a y b o ‘lin is h i h a ra k a tla n tiru v c h i 
innervatsiyani har xil zichlikda ekanligiga asoslangan. V isseral silliq 
muskullarda harakatlantiruvchi nerv oxirlari ayrim muskul hujayralarida 
b o ‘ladi xolos. Lekin bunday b o ‘lishiga qaram ay, nerv oxirlari orqali 
m u sk u lg a o ‘tg a n q o ‘z g ‘alish , b a rc h a m u sk u l h u ja y ra la rig a tez 
tarqaladi, chunki ikki q o ‘shni m iotsitlar orasida neksuslar m avjud. 
N e k s u s la r y o rd a m id a p o te n s ia lla r b itta m u sk u l h u ja y ra s id a n
ikkinchisiga tez tarqaladi. Shuning uchun nerv im pulslari kelganda 
visseral silliq m uskullar bir vaqtda qisqaradi.
S illiq m u sku ln in g tuzilishi.
S illiq m u sk u lla r y o yiq shakldagi 
hujayralardan tashkil topgan, ularning uzunligi o ‘rtacha 100 
mkm,
diam etri esa 3 
mkm
ni tashkil qiladi. H ujayralar o ‘rtasida yuqorida 
ay tilganidek, nek su sla r b o ‘lib, u lar q o ‘z g ‘alishni b ir hujayradan 
ikkinchisiga o ‘tkazishda aham iyati kattadir. Silliq m uskullarda ham 
tartibsizroq joylashgan aktin va m iozin oqsil iplari m avjud. Skelet 
m uskullariga nisbatan sarkoplazm atik retikulum ham kam rivojlangan.
Silliq m uskullarning xossalari va fu n ksiya la ri. E lektrik fa o llig i.
V isseral silliq m uskullarda m em brana potensiali tu rg ‘un b o ‘lmaydi. 
M em brana potensialining bunday tu rg ‘un b o ‘lm asligi tufayli, nerv 
ta ‘sirlariga qaramay, m uskulda qisqarishlar m untazam b o ‘lm aydi. Bu 
holat m uskullarni doim o qism an qisqarib turishiga olib keladi, y a ‘ni 
m uskullarni m a‘lum bir tonusda ushlab turadi. Silliq m uskullarning 
tonusi kovak a ‘zolarda joylashgan sfinkterlarda, y a ‘ni o ‘t va siydik 
pufagida, oshqozonning o ‘n ikki barm okli ichakka o ‘tish sohasida, 
ingichka ichakning y o ‘g ‘on ichakka o ‘tish joyida va boshqa joylarida, 
ayniqsa yaxshi nam oyon b o ‘ladi.
64

---

S illiq m u sk u l h u ja y ra la rin in g m em b ran a p o te n sia li tin c h lik
p o te n s ia lin in g h a q iq iy k a tta lig in i aks e ttiro lm a y d i. M em b ran a 
p o te n s ia li k a m a y sa , m u sk u l q is q a ra d i, o rtsa a k sin c h a m u sk u l 
b o ‘sh a sh a d i. N is b iy tin c h lik h o la tid a h u ja y ra d a g i m e m b ra n a
p otensiali o ‘rtacha-50 
mv
ni tashkil qiladi. Bu m uskullarda harakat 
p o te n s ia li h a m o ‘z g a r ib tu r a d i. S illiq m u s k u lla r d a h a r a k a t 
p o ten sialin in g davom iyligi 50-250 
ms
ni tashkil qiladi va har xil 
shaklda nam oyon b o ‘ladi. Silliq m uskullarda harakat potensialining 
v u ju d g a k e lis h id a C a +2 io n in in g a h a m iy a ti ju d a k a tta . S illiq
s 
m u sk u llarn in g k alsiy k an allari faq at C a+2 io n larin ig in a o ‘tkazib 
S 
qolmay, boshqa ionlar Ba+2, M g+2 va N a+ larni ham o ‘tkazadi. H arakat 
potensiali vujudga kelgan paytda C a+2 ionlarining hujayra ichiga 
k irish i, m uskul to nusini ushlab turishda ham da m uskul qisqarishi 
uchun ham zarur b o ‘ladi. K alsiy kanallarini berkilishi, ichki a ‘zo va 
q o n -to m irla r h u ja y ra s ito p la z m a sig a C a+2 io n la rin in g k irish in i 
c h e g a ralay d i, b u n d ay h o latd an tib b iy o t a m a liy o tid a hazm y o ‘li 
harakatini o ‘z gartirishda va g ipertoniya kasallik larin i davolashda 
keng foydalaniladi.
S illiq m u s k u lla r a v to m a tiy a si.
S illiq m u s k u lla rn in g sk e le t 
m uskullaridan farq qiladigan xarakterli tom oni shuki, silliq m uskul 
avtom atiya xossasiga egadir.
M e’da, ichak, o ‘t pufagi, siydik y o ‘llari va boshqa bir qancha 
organlarning silliq m uskullarini tekshirganda ularning o ‘z -o ‘zidan 
qisqarishi kuzatilgan.
S illiq m u sk u lla rn in g a v to m a tiy a si ta b ia ti y u ra k m u sk u lla ri 
avtom atiyasiga o ‘xshash. Ichak devorining nerv chigallaridan xalos 
qilingan m uskul b o 'lak lari ustidagi tajribalar avtom atiyaning m iogen 
tabiatiga ega ekanligini isbot qildi. R inger-L okk eritm asiga shunday 
muskul bo ‘lagi solinganda ular avtom atik ravishda qisqara oladi. 0 ‘sha 
m u sk u l b o ‘la k la r id a n e rv h u ja y ra la rin in g y o ‘q lig i g is to lo g ik
tekshirishda aniqlangan.
Silliq m uskul tolalarida m em brana potensialining quyidagi (o ‘z- 
o ‘zidan) spontan tebranishlari tafovut qilinadi: 1) depolyarizasiya- 
sining sust to ‘lqinlari - sikl uzunligi bir necha m inut va am plitudasi 
20 
mv
cham asi; 2) harakat p o ten siallari yuzaga k elishidan oldin 
potensialning kichik tez-tez tebranishlari; 3) harakat potensiallari.
P la s tik lik -
silliq m uskulning yana m uhim xossalaridan biri b o ‘lib, 
hisoblanadi, y a ‘ni cho‘zilishdan keyingi o ‘z tarangligini o ‘zgartirm ay 
saqlay olish qobiliyatidir.
65

---

Plastikligi kam skelet muskuli bilan plastik silliq muskui o ‘rtasidagi 
tafovutni aniqlash uchun ularga yuk osiladi, m uskul yukning hisobiga 
ch o ‘ziladi, shundan so ‘ng, yuklar olib tashlanadi. Yuk olingandan 
s o ‘ng, sk elet m uskuli darhol qisq arad i, y a ’ni d astlab k i h o latig a 
qaytadi. Bunga qaram a-qarshi o ‘laroq, silliq m uskul b iro rta ’sirtufayli 
fa o l r a v is h d a q is q a r m a g u n c h a y u k o lin g a n d a n k e y in h a m
ch o ‘zilganicha qolaveradi.
Plastikiik xossasi kovak a ‘zolar, m asalan, qovuq devoridagi silliq 
m uskullarning norm al faoliyati uchun ju d a katta aham iyatga egadir: 
qovuq devorlaridagi silliq m uskullar plastik b o ‘lganligi uchun qovuq 
ozm i-ko‘pm i to ‘lganda ichidagi bosim nisbatan kam o ‘zgaradi.
X u lo sa qilib ay tg an d a, silliq m u sk u llarn in g p la stik lig i ichki 
a ‘zolarning norm al faoliyat k o ‘rsatishlarini ta ’m inlaydi.
qisqarishi (o‘ngda), va taqqoslash uchun boldir muskulini qisqarishi
(chapda).
Silliq m uskulning qisqarishi.
Silliq m uskulga berilgan yakka ta ‘ sir 
kuchi katta b o ‘lganda silliq muskul qisqarishi mumkin. Bu muskulning 
yakka qisqarish yashirin davri skelet m uskulnikiga qaraganda kattaroq 
b o ‘ladi, M asalan, quyonning ichak m uskullarida 0,25-1 soniyagacha 
у etadi. M uskulning qisqarish davri ham uzoqroq b o ia d i, M asalan, 
baqa oshqozonida 1 daqiqagacha yetadi.
Silliq m uskullarda qisqarish sekin ketadi, biroq kam beriiayotgan 
stim ullarga ham (baqa oshqozoni uchun m inutiga 10-12 ta ’sir yetarli) 
uzoq m uddat tu rg ‘un qisqarib tura oladi, skelet m uskuldagi tetanusni 
eslatadi. M uskulning bunday uzoq tu rg ‘un qisqarib turish ch og'ida 
ju d a kam energiya sarflanadi, bu skelet m uskulda yuz beradigan 
tetanusdagi asosiy xarakterli farqidir.
Silliq muskulning qisqarish mexanizmi skelet muskulning qisqarish 
m exanizm idan farq qiladi. B u farq shunda k o ‘rinadiki, silliq m uskul 
m iozini ATF aza faolligini nam oyon qila olishi uchun u fosforlangan 
holatidabO ‘lishi kerak.

---

M iozinning fosforlanishi va defosforlanishi skelet m uskulida ham 
ro ‘y beradi, lekin bu muskulda miozinning ATF aza faolligini namoyish 
qilishi uchun fosforlanish m uhim emas. Silliq m uskullarda m iozin 
fo sfo rla n ish m ex a n iz m i q u y id a g ic h a a m a lg a o sh ad i: C a +2 ioni 
kalmodulin bilan birikadi (kalmodulin -C a +2 ioni uchun reseptor oqsili). 
Hosil b o ‘Igan kom pleks miozin zanjiridagi ferm ent kinazani faollaydi, 
bu o ‘z navbatida m iozinning fosforlanish jaray o n in i katalizlaydi. 
K eyin aktin m iozin tom on sirpanadi. Shuni aytish kerakki, silliq 
m uskulning qisqaiisbini ishga tushiruvchi mexanizm bu Ca+2 ionining 
kalmodulin bilan kompleks hosil qilishidir, skelet va yurak muskullarida 
esa ishga tushiruvchi m exanizm asosida Ca2+ ionining troponin bilan 
birikishi yotadi.
II