6-mavzu. Hujayra fiziologiyasi. Reja

---

6-mavzu.
Hujayra fiziologiyasi. 
Reja: 
1.
Hujayra ning ta’sirlanishi, 
2.
Hujayra ning shikastlanishi,
3.
Hujayra ning qo’zg’alishi,
4.
Hujayra ning o’tkazuvchanligi,
5.
Hujayra ning harakatlanish xususiyatlari
Hujayra biologik sistema bolib, tashqi muhit bilan uning oitasida doimo modda 
va energiya almashinib turadi. Ko‘p hujayrali organizmda hujayra uchun tashqi muhit 
boiib hujayra tashqarisidagi suyuqlik hisoblanadi. Ko‘p hujayrali organizmda har bir 
hujayra o‘zining modda almashinuvi darajasi bilan farqlanib turadi. Tashqi muhitdan 
hujayragahujayra ichki tuzilmalarini hosil qilishda ishtirok etadigan hamda hujayrada 
parchalanib energiya bemvchi moddalar va kislorod kiradi. Yuqorida aytilgan 
moddalar hamda suv, ionlar, vitaminlar, gormonlar (hujayra funksiyasini boshqarib 
tumvchi) hujayrani tashqi muhitdan ajratib turuvchi plazmatik membrana orkali aktiv 
va passiv transport yo‘li bilan hujayraga kiradi. Xuddi shu yo‘l bilan hujayra 
metabolizmi mahsulotlari hujayradan tashqariga chiqariladi. Moddalaming hujayra 
ichiga aktiv kirishi (moddalaming yig‘ilishi) va tashqariga chiqarihshi (sekretsiya va 
ekskretsiya) energiya sarf bo‘lishi bilan kechadi. Ko‘pgina hujayra membranalarida 
shu protsessni ta’minlovchi ATF-aza sistemasi yaxshi rivojlangan bo iadi. 
Moddalaming hujayra ichiga kirishida hujayra organoidlari, xususan, endoplazmatik 
to‘r va Golji kompleksi ham ishtirok etadi. Fagotsitoz. Ko‘p hujayrali 
organizmlaming hujayralari zarur moddalami eritmalar holida oladi. Plazmatik 
membrana orqali hatto yirik molekulalaming hujayralar ichiga kirishi ham elektron 
mikroskopda ko‘rilgan. Ba’zi bir hujayralar esa qattiq moddalami ham yutish 
qobiliyatiga ega. Bu jarayon fagotsitoz deb nomlanadi, buni birinchi marta 

---

I.I.Mechnikov tomonidan o‘tgan asr oxirida aniqlangan. Fagotsitoz qobiliyati 
biriktiruvchi to‘qima hujayralari makrofaglarida, jigar sinusoid kapillyarining 
endotelial hujayralarida, buyrak usti bezi, gipofiz, qon ishlovchi organlaming 
retikulyar hujayralarida (suyak ko‘migi, taloq, limfa tuguni) ham bor. Fagotsitoz 
ketma-ket bo‘ladigan 4 fazadan iborat: 1) fagotsit va fagotsitoz qilinuvchi moddaning 
o‘zaro yaqinlashishi. Bu - fagotsitning moddaga nisbatan xemotaksisi bilan 
belgilanadi; 2) fagotsit va fagotsitoz qilinuvchi moddaning juda ham yaqinlashishi 
(atraksiya davri); 3) moddaning yutilishi; 4) hazm qilinishi. Moddalaming fagotsitoz 
qilinishi fagotsit plazmatik membranasinipg invaginatsiyasi orqali ro‘y beradi. 
Yutilgan moddalar gidrolitik fsrmentlarga boy lizosomalarda parchalanadi. 
Pinotsitoz. Qattiq moddalami fagotsitoz qilishdan tashqari hujayra suyuq moddalami 
ham yutishi mumkin. Bu protsessni birinchi marta Lyuiskuzatgan. Elektron 
mikroskopda oxirgi yillarda olib borilgan tekshirishlar pinotsitoz protsessida hujayra 
plazmatik membranasining ahamiyati kattaligini ko‘rsatdi. Suyuqlik tomchisi hujayra 
membranasining bir qismi bilan o‘ralib, sitoplazmaga o‘tadi va u yerda hujayra 
qobig‘idan ajraladi. Shunday qilib, pinotsitoz pufakcha devori plazmatik 
membranadan tashkil topgan.Pinotsitoz. Ipgichka ichak prizmatik hujayrasining 
apikal qismi. Elektron mikrofotogramma. x35.000. 1- mikrovorsinka; 2-pinotsigoz 
invaginatsiya; 3-pinotsitoz vakuol.Pinotsitoz mexanizmi quyidagi fazalami o‘z ichiga 
oladi: 1) tashqi sitoplazmatik membrana invaginatsiyasining hosil boiishi; 2) shu 
invaginatsiyalarga suyuqlik tomchisining yutilishi; 3) pufakchalarping sitoplazma 
ichiga o‘tishi hamda sitoplazmatik vakuolalaming hosil boiishi. Pinotsitozga yaqin 
protsess rofeotsitoz boiib, bunda submikroskopik zarrachalar va makromolekula 
yutiladi. Rofeotsitozni pinotsitozdan farqli ravishda faqat elektron mikroskopda 
ko‘rish mumkin.