O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

S k e le t m u s k u lla r i. S k e le t m u s k u l to la la r in in g s in fla n is h i.
U m u rtq ali h a y v o n lard a va ju m la d a n in so n la rd a skelet m uskuli, 
o ‘zining tuzilishi va funksional jih a tid a n bir-biridan farq qiluvchi 
m uskul tolalarining bir necha turlaridan tashkil topgan. Hozirgi kunda
4 turdagi m uskul tolalari tafovut qilinadi:
1 
.Sekin d a vriy o ksid la n u vch i turdagi
m uskul tola. Bu to lalar 
m ioglobin oqsiliga juda boy b o ‘ladi, u 0 2 biriktirib olish xususiyatiga 
^ g a ( o ‘zin in g x u su siy a tig a k o ‘ra g e m o g lo b in g a y aq in d ir). A gar 
m ushak asosan shunday to lalardan tashkil topsa, uning to ‘q qizil 
rangi hisobiga qizil k o ‘rinadi va bunday m uskullarni qizil m uskullar 
deb ham ataydilar. Bu m uskullar inson va hayvonlarning holatini 
ushlab turishda aham iyatlidir. B unday m u s k u l 
to la la r in in g
charchashi sekin yuzaga chiqadi, buning sababi shuki m azkur tolalar 
m ioglobin va m itoxondriyalarga ju d a boydir. C harchashdan keyingi 
tiklanish ham tez r o ‘yobga chiqadi.
2 . Те: d a v r iy o k s id la n u v c h i tu r d a g i
m u sk u l to la . B u n d a y
tolalardan tashkil topgan m uskullar tez qisqarish xususiyatiga ega 
b o i a d i , ch arch ash esa u zoq v a q t d ey a rli sezilm ay d i. B u h o lat 
quyidagicha izohlanadi: birinchidan, tolalarda mitoxondriyalar k o ‘pligi 
b o 'ls a , ik kinchidan esa o ksidlanish fosforlanish y o ‘li bilan k o ‘p 
m iqdorda ATF ning hosil b o ‘lishidadir. B unday tolalarning asosiy 
vazifasi tez va kuchli harakatlarni yuzaga chiqarishdagi ishtirokidir.
I.T ez davriy g liko litik oksidlanish. turidagi
m uskul tola. Bunday 
tolalarning xarakterli tom oni shundaki, ulardagiA TF glikoliz hisobiga 
-gghosil b o ‘ladi. B o sh q a to la la rg a n isb a ta n kam roq m ito x o n d riy a
ushlaydi. Bu turdagi tolalardan tashkil topgan m ushaklar tez va kuchli 
qisqaradi, lekin tez charchaydi. Bunday tolalarda mioglobin b o ‘imaydi, 
shu sababdan bunday tolalar oqish rangda b o ‘ladi, shuning uchun 
bunday m uskullarni oq m uskullar deb ham ataydilar.
A.Tonik tolalar.
Yuqorida k o ‘rsatilgan tolalardan farqi shundaki, 
to n ik to la la rd a h a ra k a tla n tiru v c h i akson ju d a k o ‘p lab sin a p tik

---

aloqalarni hosil qiladi. Tolalarning qisqarishi sekin am alga oshadi, 
chunki m iozin ATF azasining faolligi ju d a past b o ‘ladi. Tolaning 
b o ‘shashishi ham o ‘z navbatida sekin am alga oshadi. Bu turdagi 
muskul tolasi izometrik tartibda juda yaxshi ishlaydi. Bu mushak tolalari 
harakat potensialini generatsiyalam aydi va «bor yoki y o ‘q» qonuniga 
h am b o ‘y su n m a y d i. In so n la rd a b u n d a y tu rd a g i m u sk u l to la la ri 
k o ‘zning tashqi m uskullari tarkibida k o ‘p b o ‘ladi.
M uskul to lalarin in g tuzilishi va funksiyasi o ‘rtasid a b o g ‘lanish 
m a v ju d . T a d q iq o tla r d a k o ‘r s a tilis h ic h a , te z d a v r iy to la la r d a
s a rk o p la z m a tik t o ‘r y a x s h i r iv o jla n g a n , T -tiz im h am y a x sh i 
ta rm o q la n g a n . S ek in d a v riy to la la rd a esa sa rk o p la z m a tik t o ‘r 
u n c h a lik riv o jla n m a g a n , T^ti£iaL.ham y a x sh i ta rm o q la n m a g a n . 
B u n d an ta sh q a ri, s a rk o p la z m a tik t o ‘rd a g i k a lsiy n a so sla rin in g
faolligi ham har xil: tez to lalard a uning faolligi ancha yuqori, bu esa 
m ushak to lalarin in g tez b o ‘shashishini t a ‘m inlaydi. K o ‘plab skelet 
m u sk u llarid a b ajarad ig an fu n k siy asid an kelib chiqib, u yoki bu 
m uskul to lasi k o ‘p b o ‘ladi.
Skelet m uskullarining fu n k siy a la ri va xossalari.
I n s o n l a r d a
skelet m uskuli tayanch-harakat apparatning asosiy qism ini tashkil 
qiladi va bunda skelet m uskullari quyidagi funksiyalarni bajaradi:
1.Inson gavdasini m uayyan holatda ushlab turishini t a ’m inlaydi.
О
2.Tananing fazodagi harakatida ishtirok etadi.
/
3 .G a v d a n in g ay rim a ‘z o la rin i b ir-b irig a n is b a ta n s iljis h in i
I 
ta ‘minlaydi.
4.M uskullar energiya m anbai b o ‘lib, xizm at qiladi.
S kelet m uskullarining fiz io lo g ik xossalari.
l.Q o 'zg 'a lu v c h a n lik -
berilgan ta ‘sirlarga ion o ‘tkazuvchanligi 
va m em brana p o ten siali o ‘zgarishi b ilan ja v o b berish xossasiga 
aytiladi. Tabiiy sharoitlarda, m otoneyrondan sinaps y o rig ‘iga ajralib 
chiqadigan atsetilxolin m ediatori. t a ‘sirlovchi. bo ‘lib, hisoblanadi. 
Laboratoriya sharoitida k o ‘pincha ta ‘sirlovchi sifatida elektr tokidan 
fo y d alan ilad i. E lek tr b ilan t a ‘sirlan g an d a av v alig a nerv to lalari 
qo‘zg ‘aladi va nerv oxirlarida atsetilxolin m ediatori ajralib chiqadi, bu 
h o ld a m u skulni v o sita li t a ‘sirlan ish k u zatilad i. B undan k o ‘rinib 
turibdiki, m uskulga nisbatan nerv qо ‘z g ‘aluvchandir.
2
.0 'tk a zu v c h a n lik -
m uskul tolasi b o ‘ylab harakat potensialini 
o ‘tkazishidir.
3
.Q isqaruvchanlik -
m uskul q o ‘z g ‘alganda, uning kaltalanishi 
yoki taranglanishi tushuniladi.
50

---

M u s k u ln in g q is q a r is h m e x a n izm i.
S k e le t m u sk u li sh u n d a y
murakkab tizimki, u kimyoviy energiyadan mexanik energiya va issiqlik 
hosil qiladi. H ozirgi kunda bunday «hosil» qilishning molekulVar 
m exanizmi yaxshi o ‘rganilgan.
S k e le t m u sku lla rin in g tuzilishi.
M uskul tolasi o ‘zid a m axsus 
qisqartiruvchi apparat - m iofibrillalarni ushlovehi m em brana bilan 
o ‘ralgan k o ‘p yadroli tuzilm adir. M ushak tolasining m uhim tarkibiy 
komponentlari: mitoxondriya, sarkoplazmatik retikulum va ko‘ndalang 
naycha T-tizimdir.