N e r v la r d a q o ‘z g ‘a la s h in in g o 't k a z i l i s h q o n u n la r i.
N e rv
tolalarida qo‘zg ‘alishning o ‘tkazilishi o ‘rganilganda shu jarayonining
kechishidagi bir necha qoida (qonun) aniqlangan.
N e rv n in g a n a to m ik va fiz io lo g ik u z u lu k sizlig i q o n u n i.
N erv
to la s id a n q o ‘z g ‘a lis h n in g o ‘tk a z ilis h i u c h u n o ‘q s ilin d rn in g
q o ‘z g ‘aluvchan m em branasi anatom ik va
fiziologik jih atd an butun
b o ‘lishi shart. A gar nerv tolasini qirqib, anatom ik butunligi buzilsa,
q o ‘z g ‘alishlarning o ‘tishi to ‘xtaydi. N ervni qirqib q o ‘yishgina emas,
b alk i o ‘q silin d r m em b ra n asin i h ar q an d ay y o ‘l b ilan t a ’sirlab ,
sh ikastlash,
M asalan, nervni b o g ‘lab q o ‘y ish yo k i nerv to lalarn i
haddan tashqari taranglash natijasida q o ‘z g ‘alish o ‘tkazilm aydigan
b o ‘lib, qoladi. Bundan tashqari nerv im pulsining generatsiyasiga halal
beruvchi ta ’sirlarda ham nerv q o ‘z g ‘alishlarini o ‘tkaza olm ay qoladi.
M asalan, nervni haddan tashqari sovutish yoki isitish, 'qon
kelishini
to ‘xtatish va h.k.
S h u n d ay d a lilla rg a a so sla n ib nerv to la la rin in g an a to m ik va
fiziologik uzluksizligi b o ‘lgandagina qo‘zg ‘alish o ‘tishi mumkin, degan
qonun ta ’riflab beriladi.
Ikki tom onlam a о 'tkazish qonuni.
N erv tolasiga ta ’sir etilganda
q o ‘z g ‘alish
ikki tom onlam a uzatiladi, y a ’ni m arkazdan qochuv.chi
y o ‘nalishda ham , m arkazga intiluvchi y o ‘nalishda ham tarqaladi. Bu
quyidagi tajribada isbot etiladi. N erv tolasiga ikki ju ft A va В elektrod
q o ‘yib, u lar ikkita elektr o ‘lchov asbobiga ulanadi. N erv tolasining
shu ikkala elektrod o ralig ‘idagi qism iga ta ’sir etiladi. Q o ‘z g ‘alishlar
ikki tom onlam a o ‘tganligi natijasida ikkala asboblar ham q o ‘zg‘alishni
qayd etadi. N ervning ikki tom onlam a o ‘tkazilishi faqat laboratoriya
fen o m en i em as.
T abiiy sh a ro itla rd a , h a ra k a t p o te n sia li h u ja y ra
tanasidan o ‘sim ta-akson boshlanish (b oshlang‘ich segm ent) jo y id a
v u ju d g a k elad i v a b o s h la n g ‘ich seg m en td an q o ‘z g ‘a lish la r ikki
tomonlama: aksondan nerv oxiriga tom on va hujayra tanasiga va uning
dendritlari tomon o ‘tkaziladi.
i
Qo ‘z g ‘a lis h n in g n e rv d a n a jr a tilib o 'tk a z ilis h q o n u n i.
H ar
qanday periferik nerv o ‘zani bir talay harakatlantiruvchi, sezuvchi va
vegetativ nerv tolalaridan iborat. Bu tolalar orqali bir vaqtning o ‘zida
chastotasi b o ‘yicha farq qiladigan turli y o ‘nalishdagi im pulslar o ‘tadi
va bu to la la r b ir-b irid a n ju d a u zoqda tu rg an
b ir ta la y p e rife rik
tuzilm alarni idora qiladi.
A gar im pulslar nervning h ar b ir to lasid a alohida tarq alib , bir
toladan ikkinchi tolaga o ‘tm asagina periferiyadagi barcha a ’zo va
40
to ‘qim alar norm al ishlay oladi. Tolalarni qoplagan Shvann va m iyelin
p ardalar yuqori elektr qarshilikka ega b o 'lg a n lig i uchun tolalarni
ajratib turadi.
Bu qonunni isbotlash uchun baqaning orqa miya ildizlari ajratiladi.
Bu ildizlar qo‘shilib, m uskulni innervatsiyalovchi o ‘zan hosil qilinadi.
B utun nerv o ‘zani elektr toki bilan ta ‘sirlansa,
m uskulning ham m a
qismi qisqaradi. N erv o ‘zanini tashkil qiluvchi ildizlar alohida-alohida
t a ‘s irla n s a , fa q a t sh u ild iz ta rk ib id a g i to la in n e rv a tsiy a lo v c h i
m uskulning qism igina qisqaradi.
—j.—
M iy e lin s iz va m iy e lin li n e r v to la la r id a qo ‘z g ‘a lis h n in g
о ‘tkazilishi.
M iyelinsiz nerv tolalarida q o ‘z g ‘alish butun m em brana
b o ‘ylab, uzluksiz ravishda, q o ‘z g ‘algan bir qism dan ikkinchi qism ga
tarqaladi.
M iyelinli tolalarda harakat potensiali tolaning faqat miyelin pardasi
bilan qoplanm agan sohalari orqali «sakrab-sakrab» o ‘tadi. Kato (1924
y.) va Takson (1953 y.) lar baqaning m iyelinli yakka nerv tolalarida
bevosita elektrofiziologik tadqiqotlar o ‘tkazdilar. M iyelinli tolalarda
Ranv b o ‘g ‘im laridagi harakat potensiali vujudga kelishini,
tolaning
m iyelinli qism lari am alda q o ‘z g ‘alm asligini k o ‘rsatib berishdi. Ranv
b o ‘g ‘ilm alarida natriy kanallarining joylashish zichligi ju d a yuqoridir.
M em brananing 1
m km 2
yuzasida 12000 ga yaqin natriy kanallari
m avjud, bu kalm arning gigant aksoni m em branasidagiga nisbatan
200 baravar k o ‘pdir.
Do'stlaringiz bilan baham: 
