O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

Eshituv organining sezuvchanligi.
Eshituv organining sezuvchanligi 
arang eshitiladigan tovush kuchi bilan o ichanadi. Sekundiga 100 dan 
3000 gacha tebranadigan tovushlarni odam q u lo g i maksimal darajada 
sezadi. Sekundiga 1000 gacha va 3000 dan ortiq tebranishlarda eshituv 
organining sezuvchanligi keskin darajada kamayadi.
Adaptatsiya.
Quloqqa juda kuchli tovush uzoq ta ’sir etsa, eshituv 
sezgilari pasayadi. Eshituv apparatining adaptatsiyasi shunda namoyon 
b o ia d i. T ovush kuchi qancha k atta b o i s a , quloqning u zil-k esil 
sezuvchanligi adaptatsiya tufayli o ‘shancha kam b o ia d i. Adaptatsiya 
hodisalarining mexanizmi hali yetarli darajada o iganilgan emas. Eshituv 
analizatorining markaziy bo‘g‘ inlarida ro‘y beruvchi jarayonlaridan tashqari, 
reseptor apparat, sozlanishining muayyan darajasi ham ahamiyatlidir.
Vestibulyar tizim.
Vestibulyar tizim ko‘ruv va samotasensor tizimlar 
bilan birgalikda insonlarda tana harakati tezlashishi va sekinlashishi

---

ham da boshning fazodagi holati o ‘zgarishi to ‘g ‘risidagi axborotlar 
asosida skelet muskullari tonusining qayta taqsimlanishini ta ’minlab, 
muvozanat saqlash imkoniyatini beradi. Tana harakati tezligi birtekisda 
bo ‘ 1 sa vestibulyar ti zim qo ‘ zg ‘ amay di.
Vestibulyar apparat vestibulyar tizimning chet tuzilmalari chakka 
suyak piramidasidagi labirintda joylashgan.
Labirintda dahliz (vestibulut) va uchta yarim doira kanallar (canales 
cemicircularis) bor. Labirintda vestibulyar apparatdan tashqari chig‘anoq 
ham bor, unda esa eshituv reseptorlari joylashadi. Yarim doira kanallar 
uchta o‘zaro perpendikulyar kengliklarda: yuqoridagi frontal, orqadagisi- 
sagittal va laterali esa-gorizontal y o ‘nalishlarda joylashadi. H ar bir 
kanalning oxiri kengaygan b o ia d i (ampula). Vestibulyar apparatda yana 
ikkita kopcha ham mavjud: sferik (sacculus) va elliptik (utrugulus). 
Ularning birinchisi chig‘anoqqa yaqin joylashsa, ikkinchisi esa yarim 
doira kanallarga yaqin joylashadi. Qopchalaming dahlizida otolit apparati 
joylashadi: reseptor hujayralarning to ‘plangan joyi (ikkilamchi-sezuvchi 
mexanoreseptorlar).
Qopcha b o ‘sh lig ig a turtib chiquvchi reseptorning bir qismi bitta 
uzun harakatchan tukcha va 60-80 ta bir-biriga yopishgan harakatsiz 
tukchalari b o ia d i. Bu tukchalar jelesim on membranaga kirgan b o ia d i, 
membrana esa karbonat kalsiy - otolitlardan tashkil topadi. Tukli reseptor 
hujayralarning qo‘zg‘alishi otolit membranasini siljitib, tukchalarni bukishi 
natijasida ro'yobga chiqadi.
Vestibulyar tizim da elektrik xodisalar.
Vestibulyar nerv tinch turgan 
vaqtda ham spontan impulsatsiya qayd qilinadi. Impulslar chastotasi 
bosh bir tomonga burilganda ortadi, ikkinchi tom onga burilganda esa 
tormozlanadi.
Ayrim holatlarda har qanday harakatlarda har razryadlar chastotasi 
oshib ketadi yoki aksincha kamayadi. Vestibulyar neyronlarning yadrolari 
tananing burilishiga, oyoq va q o ila rn in g holatiga, ichki organlardan 
kelayotgan signallarga o ‘ta sezgirlik bilan reaksiya qiladi.
V e stib u ly a r tiz im b ila n b o g 'l iq b o ‘lg a n k o m p le k s re fle k sla r.
Vestibulyar neyronlarning yadrolari turli xil harakat reaksiyalami nazorat 
qilad i va b o sh q arad i. U lard a n eng m u h im lari: v e stib u lo sp in a l, 
vestibulovegetativ va vestibulokuzni harakatlantiruvchi reaksiyalardir. 
Vestibulospinal ta ’sirlar vestibulo-, retikulo-, va rebrospinal traktlar 
orqali orqa m iyada segm entlar darajasida neyronlar im pulsatsiyasini 
o'zgartiradi. Bundan tashqari skelet m uskullari tonusining dinam ik 
qayta taqsim lanishini amalga oshiradi va m uvozanatni saqlash uchun

---

zarur b o ‘lgan reflektor reaksiyalarni yuzaga chiqaradi. M iyacha bu 
holatlarda bu reaksiyalarning davriy xarakterga ega b o iib , uni olib 
tashlaganda vestibulospinal ta ’sirlar asosan tonik harakterga ega b o iib
qoladi.
Vestibulovegetativ reaksiyalarga yurak qon tomir tizimi, hazm qilish 
trakti va ichki organlar jalb qilinadi. Vestibulyar apparatga uzoq va 
davomli ta ’sir etilganda «harakat kasalligi» deb ataluvchi patologik 
simptomokompleks yuzaga chiqadi. Masalan, dengiz kasalligi.