O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

Ayrisimon bez (timus).
Ayrisimon bez immun tizimning markaziy a’zosi 
b o ‘lib, endokrin faoliyatni ham k o ‘rsatadi. Bu bez to ‘qimasidan ta ’sir 
k o ‘rsatishi va ajratilishida farqi b o ‘lgan talay peptid va oqsil tabiatli 
fiziologik moddalar olingan. Ular qatoriga limfotsitlami rag‘batlantiruvchi 
gormon, timozin, timin, tomotoksin va boshqalar kiradi. Bu moddalar 
immunitetning turli omillariga, limfopoezga, nerv-muskul o‘tkazilishiga 
ta ’sir qiladi. Ammo ular chin gormon hisoblanmaydi.
M avjud m a’lum otlar ayrisim on bezning im m un tizim i va ichki 
sekresiya bezlari faoliyatini monandlashtirib turuvchi a’zo deyishga asos 
boiadi.
224

---

To ‘qima gormonlari.
Biologik faol moddalar, faqat maxsus endokrin 
bezlarda emas, balki organizmda to ‘qima va a ’zolarda sintezlanishi ham 
m um kin. H ozirda to ‘qim a va a ’zolarda 50 xilga yaqin sintezlash 
qobiliyatiga ega hujayralar topilgan. Bu hujayralarning ko‘p qismi hazm 
tizimi a ’zolarida, o ‘pka, buyrak, yurak va boshqa endokrin tizim iga 
kirmaydigan a ’zolarda uchraydi. Gormon sintezlovchi hujayralami maxsus 
imunogistokimyoviy usullar yordamida aniqlash mumkin.
Bu hujayralarning m odda almashinuvi o ‘ziga xos b o ‘lib, biogen 
am inlaming o ‘tmishdoshlarini karboksilsizlashtirish va ular qoldig‘idan 
peptid gorm onlam i sintezlash qobiliyatiga ega. Bu hujayralar APUD- 
tizimni tashkil qiladi.
Apudotsitlar sintezlaydigan gormonlar juda ko‘p. Ular serotonin va 
melatonin, katexolaminlar va gistamin, gastrin, sekretin, motilin va boshqa 
m oddalam i ishlab chiqaradi.
Bu borada hazm tizimining faolligi yuqori, undagi apudotsitlar 20 xil 
gormon ishlab chiqaradi. Bu gormonlar asosan ingichka ichak shilliq 
pardasidagi hujayralarda sintezlanadi, shu tufayli ularni m axsus bir 
gum hga-enterin tizimi gormonlari gum higa birlashtiradilar. Ularni yana 
g astrointestinal gorm onlari deb atashadi, bu gorm onlari sekretin, 
xolesistokinin-pankreozim in, gastrin, bembezin, motilin, somatostatin, 
enkefalin va boshqalar kiradi. Ulardan eng muhimlari xususida to ‘xtalib 
o ‘tamiz. Sekretin birinchi kashf etilgan gastrointestinal gormon. Sekretinni 
o ‘n ikki barm oqli ichakning shilliq pardasidagi m axsus hujayralar 
sintezlaydi. M olekulasi 27 aminokislota qoldig‘idan tashkil topgan.
M olekulyar massasi 3035. Sekretin ta’sirida m e’da osti bezidan shira 
ajralishi keskin k o ‘payadi, shira tarkibidagi bikarbonatlar ortadi. Bundan 
tashqari, bu gormon o‘t-safro va ingichka ichak shirasi bilan suv hamda 
tuzlar ajralishini k o ‘paytiradi. Sekretin ta ’sirida oshqozon bezlarida 
ferm entlar ajralishi k o ‘paysa, ayni vaqtda xlorid kislota sekresiyasi 
to ‘xtaydi. U hazm tizimi a’zolarining silliq muskullarini ham tormozlaydi.
Sekretin
hazm tizimida boim agan a’zolar faoliyatini ham o ‘zgartiradi: 
yurakdan tomirlarga chiqadigan qon miqdorini, siydik hajmini va undagi 
natriy, kaliy, bikarbonatlar miqdorini oshiradi.
Xolesistokinin
ham asosan hazm tizimi a’zolarining sekretor va motor 
faoliyatini boshqarishda ishtirok etadigan gastrointestinal gormondir. Birinchi 
galda bu gormon o ‘t pufagini qisqartiradi, undagi o ‘tni o‘n ikki barmoqli 
ichakka chiqaradi, oshqozon osti bezidan fermentlar ajralishini kuchaytiradi.
Xolesistokinin faqat o ‘n ikki barmoqli ichakda emas, balki markaziy 
va periferik neyronlarda ham sintezlanadi. Xolesistokininni sintezlovchi
225

---

neyronlar katta yarim sharlar p o ‘slog‘ida, limbik tizim va gipofizning 
orqa bo‘lagida k o ‘proq uchraydi.
G astrin
oshqozonning p ilo rik qism ida sintezlanib, qon orqali 
oshqozon bezlari faoliyatini rag ‘batlantiradigan gormondir. M e’daning 
pilorik qismi shilliq pardasiga berilgan kimyoviy va mexanik ta’sirlar uning 
qo n g a o ‘tis h in i t a ’m in la y d i. K im y o v iy m o d d a la rd a n o q siln in g
parchalanish mahsulotlari va ovqatning ekstraktiv moddalari gastrinni 
erkin holda o ‘tishini ancha tezlashtiradi. Plorik qismdagi ovqat va shira 
aralashm asida xlorid kislota m iqdorining k o ‘payib ketishi gastrin 
inkresiyasini torrnozlaydi.