O. T. A L a V i y a, s h. Q. Q o d I r o V a. N. Q o d I r o V, s h. H. H a m r o q u L o V e. H. H a L i L o V

Asosiy almashinuv.
Energiya almashinuvi jadalligi turli om illar ta ’sirida 
o ‘zg a rib tu rad i. S h u n in g u ch u n ham har xil o d a m la rd a g i en e rg iy a 
alm ash in u v in i so lish tirish u chun aso siy a lm ash in u v -d e g an o ‘lchov, 
kattalik qabul qilishgan. 
A sosiy alm ashinuv
- d e b tiyrak organizm ning 
fiziologik tinch h olatda turgan holatdagi en ergetik sarfiga aytiladi.
F iziologik tinch holatga q uyidagilar kiradi:
1 )K om fert harorat (18-20° issiqlik), bunda inson sovqotm aydi va isib 
ham ketm aydi; 2) yotgan holatda (jism oniy tinchlik, lekin uhlam asligi 
k erak); 3) E m otsional tinch h olat, chunki em o tsio n al stress holatda 
m e ta b o liz m k u c h a y ib k e t a d i; 4 ) N a h o r d a , y a ’ni o x ir g i m a rta
ovqatlanganidan 12-16 soat o 'tg a n d a n so ‘ng.
A sosiy alm ashinuv kattaligi jin sg a , yoshga, b o ‘y uzu n lig ig a va tana 
vazniga b o g ‘liq. 0 ‘rtacha yoshda, b o ‘y uzunligi va v azn g a ega b o 'lg a n
e r k a k la r n in g a s o s iy a lm a s h in u v i k a tta lig i 1 k g v a z n ig a 1 s o a td a
1 kkaloriyaga teng, bu o 'rta c h a 1700 kkal ni tashkil qiladi. A yollarda bu 
k o ‘r s a tk ic h e r k a k la r g a n is b a ta n 10% k a m , b o la la r d a e s a k a tta
y oshdagilarga nisbatan yuqori.
Yuza qoidasi.
A sosiy alm ashinuv kattaligi 1 kg tan a vazniga nisbatan 
o linganda sut em izuvchilarda keskin farq qiladi: hayvon q ancha kichik 
b o 'ls a u nda asosiy alm ashinuv shuncha katta. A gar m o d d a alm ashinuv 
ja d allig i lm 2 tan a yuzasiga nisbatan olinsa, ulardagi farq un ch a katta 
b o 'lm a y d i. M aks R ubner 1868 yili energiya sarfi (alm ashinuv jad allig i) 
tana yuzasi kattaligi to 'g 'r i proporsional ekanligini aniqladi. Tana yuzasi 
q an c h a k atta b o 'ls a , o rg an iz m d a issiq lik y o 'q o tis h sh u n c h a yuqori 
b o 'la d i, natijada y o 'q o tilg a n issiqlikni qoplash uchun organizm k o 'p ro q
issiqlik ishlab chiqara boshlaydi. O dam larda asosiy alm ashinuvning tana 
y uzasiga b o 'lg a n nisbati deyarli tu rg 'u n holatda b o 'la d i. C hunki issiqlik 
ajralishi lm 2tana yuzasiga 3559-5234 kDj (850-1250 kkal) ni tashkil qiladi.
Tana y uzasini aniqlashda quyidagi form uladan foydalaniladi:
R = K m
bu yerd a m -tananing kg lardagi m assasini, K -konstanta, odam larda 
12,3 ga teng
D yubua form ulasi y o rd am id a y an a ham aniq ro q x u lo sa g a kelish 
mumkin.
365

---