O. T. A L a V i y a, s h. Q. Q o d I r o V a. N. Q o d I r o V, s h. H. H a m r o q u L o V e. H. H a L i L o V

E k s k re to r v a z if a s i-
m o d d a a lm a s h in u v id a h o s il b o 'lg a n b a ’zi 
m e ta b o litla r s o 'la k ta rk ib id a c h iq a rila d i, b u la rg a siy d ik k islo ta si, 
m ochevinalar kiradi. Shuningdek, ayrim dorivor m oddalar (xinin, strixnin) 
va o rg an iz m g a ta sh q arid a n tu sh g an m o d d a lam in g ay rim lari (sim ob 
tuzlari, a lk o g o l) so 'la k tarkibida ajraladi.
H im oya v a z ifa s i-s o ‘\ak
ta rk ib id a liz o tsim sa q la n g a n lig i tu fay li 
b akteriotsid x o ssa sig a ega. M utsin k islo ta v a ish q o rlam i neytrallash 
xossasiga ega. S o 'la k tarkibida k o 'p m iqdorda im m unoglobulinlar b o 'lib , 
ular patogen m ikroorganizm lardan him oya qiladi. S o 'la k tarkibida qon 
ivishi tizim iga oid m oddalar aniqlangan, bularga m ahalliy gem ostazni 
t a ’m in lo v ch i qon iv ish fa k to rla ri: qon iv ish ig a q arsh i fa k to rla r va 
fibrinolitik va fibrin stabillovchi faollikka ega m oddalam ing borligi.
345

---

Trofik vazifasi-
s o ‘lak tarkibidagi kaliy, fosfor, ruxlar tish em alini 
shakllanishi uchun sarflanadi.
So ‘lak ajralishining boshqarilishi.
Oziq moddalar o g ‘iz bo'shlig'i shilliq 
qavatidagimexano-,termo-vaxemoreseptorlargata’sirqiladi. Bu reseptorlardan 
qo'zg'alish til (uch shoxli nerv tolasi) vatil halqum nervlari, nog'ora tolasi (yuz 
nervi tolasi) va hiqildoqning yuqoridagi nervlari (adashgan nerv tolasi) orqali 
uzunchoq miyadagi so' lak ajratish markaziga boradi. U yerdan efferent tolalar 
orqali qo'zg'alish so'lak bezlariga boradi va so'lak ajralishi boshlanadi. Efferent 
y o 'l simpatik va parasimpatik tolalardan iborat. So'lak bezlari parsimpatik 
inneratsiyasi-til-halqum nervi va nog'ora tolalari, simpatik innervatsiyasi yuqori 
bo'yin simpatik tugunlar tolalari orqali amalga oshiriladi. Parasimpatik tolalari 
oxiridan ajraluvchi mediator atseptilxolin ta’sirida so'lak bezlari tuzlarga boy 
va organik moddalam i oz saqlovchi k o 'p miqdorda suyuq so'lak ajratadi. 
Simpatik tolalar mediatori noradrenalin ta’sirida so'lak bezlari oz miqdorda 
quyuq, yopishqoq, oz miqdorda mineral tuzlar saqlovchi va organik moddalarga 
boy so'lak ajratadi. Adrenalin ham xuddi shunday ta’sir qiladi. R-substanitsiyasi 
so'lak ajralishini kuchaytiradi. C O , so'lak hosil bo'lishini kuchaytiradi. Og'riq, 
salbiy his tuyg'ular, aqliy zo'riqish so' lak ajralishini tormozlaydi.
S o 'la k a jra lis h i s h u n in g d e k sh a rtli r e f le k s la r y o rd a m id a ham
boshqarilib turadi. O vqatning tashqi k o 'rin ish i, hidi, taom tayyorlashda 
hosil b o 'lad ig an tovushlarga shartli refleks hosil b o 'lish m um kin.