|
m otor
yoki
h arakat fu n ksiyasi,
nafas m u sk u llarin in g q isq a rish i bilan nam oyon
b o ’la d i v a ik k in c h is i
g o m e o s ta ti k -
ic h k i m u h itd a g i 0 2 v a C 0 2
konsentratsiyasiga b o g ’liq holda nafas o ’zgarishi kelib chiqadi.
Nafas m arkazining harakat funksiyasi M NT ning boshqa funksiyalari
bilan hamkorlikda nafasni organizmdagi metabolitik ehtiyojiga moslab turadi.
N afas m arkazining gom eostatik funksiyasi g az la m in g ( 0 2, C 0 2) va
rN ning qondagi va m iya suyuqligidagi fiziologik m iqdorini t a ’m inlab
turadi. Tana harorati, gazlar tarkibi o ’zgargan m uhitdagi, m asalan, ortgan
va pasaygan baram etrik bosim da, nafasni ta ’m inlaydi.
Nafas m uskullari innervatsiyasi.
B archa skelet m uskullari kabi nafas
m uskullari ham som atik nerv sistem asidan tarm oq oladi. D iafragm ani
in n e rv a ts iy a q ilu v c h i n e y ro n n in g ta n a si o rq a m iy a 111- 1V b o ’y in
segm entining oldingi shoxlaridan innervatsiya oladi. Q ovurg’alar va qorin
m uskullari esa orqa m iyaning k o ’krak segm entlaridan innervatsiya oladi.
A gar orqa m iya k o ’krak va b o ’yin segm entlari o ralig ’idan kesib q o ’yilsa,
diafragm a yordam ida nafas olish saqlanib qoladi, q ov u rg ’alar yordam ida
nafas olish t o ’xtaydi, chunki diafragm a n ervining m otoneyroni kesilgan
joydan yuqorida qoladi. O rqa m iya uzunchok m iya ostidan kesib q o ’yilsa,
nafas taqqa to ’xtaydi. Biroq, burun va hiqildoqni bevosita uzunchoq
m iyadan chiqaradigan nervlar bilan innervatsiyalovchi yordam chi nafas
m uskullari qisqarishi bir necha vaqt davom etib turadi.
H ayvonlarda uzunchoq m iyaning quyi qism iga shikast yetkazilganda
nafas to’xtashi m umkinligi X V lll asrda m a’lum b o ’lgan. 1842 yilda Flurans
uzunchoq m iyaning ayrim qism larini shikastlab va ta ’sirlab, nafas markazi
320
uzunchoq m iyada joylashganligini tajriba y o i i bilan isbotlab berdi. 1885
y ild a N .A .M islavskiy uzunchoq m iyaning ayrim qism larini shikastlab,
nafas m arkazi u zu n ch o q m iyaning IV q o rin ch a tubi kaudal q ism ida
joylashgan tuzilm alar y ig ‘indisi ekanligini aniqladi. Bundan tashqari olim
nafas m arkazini ikki qism dan - nafas olish (inspirator) va nafas chiqarish
(ekspirator) m arkazlardan iborat ekanligini ham isbotlab berdi.
K eyingi olib borilgan ta dqiqotlar shuni k o ‘rsatdiki, nafas m arkazi
uzunchoq m iya to ‘rsim on form atsiyasini m edial qism ida ovex sohasida,
stria acu stica qism ida joy lash g an b o 'lib ikki: inspirator va ek spirator
qism lardan iborat. U zunchoq m iyaning to ‘rsim on form atsiyasida yana
nafas n eyronlari deb ataladigan tuzilm alar ham aniqlangan, u lam in g
ayrim lari nafas olganda, ayrim lari nafas chiqarganda faollashadi.
U z u n c h o q m iy a n in g d o rs o m e d ia l v a v e n tro la te ra l s o h a la rid a
joylashgan quyidagi nafas neyronlari tiplari aniqlangan: 1) erta inspirator
n ey ro n la ri, n afas o lish n in g b o sh la n ish id a m ak sim al q o ‘z g ‘alad i; 2 )
kechikuvchi inspirator neyronlar, nafas olish oxirida maksimal q o 'zg'aladi;
3 ) to ‘liq inspirator neyronlar, inspiratsiyaning barcha vaqtida q o 'zg 'ala d i.
U zunchoq m iyaning k atta qism ini egallab turgan neyronlar ekspirator va
inspirator neyronlardan iboratdir. Bu guruh n eyronlar q o v u rg 'a lararo va
qorin m uskullariga pastga tushuvchi tarm o q lam i beradi. O rqa m iyaning
insprator neyronlari asosan II-V1 k o 'k rak , ekspirator neyron lari esa V III-
X k o 'k ra k segm entlarida yig'ilgan.
V e n tra l g u ru h n e y r o n la rin in g k a u d a l q ism i f a q a t e k s p ir a to r
n e y ro n la rd a n ib o rat. B arch a e k s p ira to r n e y ro n la rd a n o rq a m iy a g a
aksonlar boradi. B ulardan 40 % ichki q o v u rg 'a lararo m uskullam i, 60%
esa qorin m uskullarini innervatsiya qiladi.
N afas m arkazi neyronlari uch guruhga b o 'lin a d i: 1) yuqori nafas
y o 'lla r in i in n e rv a ts iy a q ilu v c h i, n a fa s y o 'lla r id a h av o h a ra k a tin i
boshqaruvchi neyronlar. 2) O rqa m iya m otoneyronlari bilan sinaptik
b o g 'l a r h o s il q ilib , n a fa s o lis h v a c h iq a ris h m u s k u lla ri ish la rin i
boshqaruvchi neyronlar. 3) N afas m arkazini b oshqa m arkaz neyronlari
bilan b o g 'lo v ch i p ropriobulbar neyronlar. N afas ritm ini boshqarishda
ishtirok etadi.
V aro liy e v k o 'p r ig i so h a sid a n afa s n e y ro n la rin in g ikki y a d ro si
jo y la s h g a n : m e d ia l p a ra b ra x ia l va S h a tr (K e llik e r) y a d ro si. A g a r
hayvonlarda m iya o 'z a g i Varoliyev k o 'p rig i ostidan kesib q o 'y ilsa , nafas
harakatlari saqlanib qoladi. F aqat ajralgan holda y uqoridan keluvchi
im pulslardan m ahrum b o 'lg an m arkaz, prim itiv (oddiy) nafas olishni
ta ’m inlaydi xolos. U zoq nafas chiqarish, qisqa uzilib turuvchi nafas olish
321
bilan alm ashinib turadi. U zluksiz ketm a-ket nafas olish va chiqarishni
bir-biri bilan alm ashinib ritmik ishlashi uchun Varoliyev ko'prigi neyronlari
ishtirok etishi shart. Varoliyev k o 'prigining oldingi q ism id a
Do'stlaringiz bilan baham: |
