O. T. A L a V i y a, s h. Q. Q o d I r o V a. N. Q o d I r o V, s h. H. H a m r o q u L o V e. H. H a L i L o V

43-rasm . Avtonom nerv tizimining umumiy tuzilish chizmasi.
167

---

A vton om n erv tizim in in g um um iy tu zilish i va a s o s iy f iz io lo g ik
xossalari.
Avtonom nerv tizimining markazlari miya o ‘zanida va orqa miyada 
jo y la sh g a n . 1 .0 ‘rta m iyada 
p a ra sim p a tik n erv tizim ining m ezensefal
bo ‘limi
bor; undan vegetativ tolalar ko'zni harakatlantiruvchi nerv tarkibida 
ketadi. 2 .U zunchoq m iyada 
parasim patik nerv tizimining bulbar bo 'limi
bor; undan efferent tolalar yuz, til-halqum nervlari va adashgan «sayyor» 
nerv tarkibida chiqadi. 3,O rqa m iyaning k o 'k ra k va bel segm entlarida 
(birinchi k o ‘krak segm entidan ikkinchi - to'rtinchi bel segm entigacha) 
avtonom nerv tizimining sim patik (torako-lyumbal) bo ‘limi
bor; undan 
vegetativ tolalar tegishli orqa m iya segm entlarining oldingi ildizlari orqali 
orqa m iya neyronlarining o ’siqlari bilan birga chiqadi. 4,O rqa m iyaning 
d u m g ‘aza segm entlarida 
p arasim patik n erv tizim ining sakral bo'lim i
bor, tolalar undan chanoq nervi tarkibida chiqadi.
S hunday qilib, m arkaziy nerv tizim ining to ‘rtta b o ‘lim ida avtonom
nerv tizim in in g m arkazlari jo y lash g an . M ezensefal, b u lb a r va sakral 
b o ‘lim lardagi y adrolar avtonom nerv tizim ining parasim patik qism ini, 
torako-lyum bal bo'lim dagi yadrolar va avtonom nerv tizim ining sim patik 
qism ini hosil qiladi.
A v to n o m n e rv tiz im in in g b a rc h a b o ‘lim la ri o ra liq m iy a d a g i 
(gipotalam us va ta rg ‘il tanadagi) oliy vegetativ m arkazlarga b o ‘ysunadi. 
Bu m arkazlar organizm dagi k o ‘pgina a ’zo va tizim ilam ing funksiyalarini 
uy unlashtiradi. A n a shu m arkazlar o ‘z n av b a tid a katta yarim sharlar 
p o ‘s tlo g ‘ig a b o ‘y su n a d i. K atta yarim sh a rla r p o ‘s tlo g ‘i so m a tik va 
v egetativ fu nksiyalam i xulq -atv o m in g yag o n a aktlari qilib birlashtirib, 
organizm ning butun b ir reaksiya k o ‘rsatishini t a ’m inlaydi.
Parasim patik nerv tizimi tolalarining tarqalishi 43-rasm da ko ‘rsatilgan. 
Parasim patik tolalar k o ‘p a ’zolarga sayyor nerv tarkibida boradi. Bronxlar, 
yurak, q iz ilo ‘ngach, m e ’da, ingichka ichak, m e ’d a osti bezi, buyrak usti 
bezlari, buyraklar, taloq, y o ‘g ‘on ichakning bir qism i sayyor (adashgan) 
nervdan innervatsiyalanadi.
S im patik nerv tizim i tolalarining tarqalishi 43-rasm da k o ‘rsatilgan. 
A v to n o m n erv tiz im i s im p a tik b o ‘lim in in g y u q o ri s e g m e n tla rid a
b o ‘yinn in g yuqori sim patik tuguni orqali bosh a ’zolariga tolalar boradi; 
n av b a td a g i se g m en tlard an esa p astro q d a g i sim p atik tu g u n la r orqali 
k o ‘krak b o ‘sh lig ‘i a ’zolariga va q o 'lg a tolalar boradi; so ’ngra bir qancha 
k o ’k ra k se g m en tlari k elad i, b u la rd a n q u y o sh sim o n ch ig al v a ichak 
tutqichining yuqori tuguni orqali qorin b o ‘shlig‘i a ’zolariga tolalar boradi; 
nihoyat bel segm entlaridan ichak tutqichning pastki tuguni orqali asosan 
kichik chanoq a ’zolariga va oyoqqa tolalar boradi.
168

---