O. T. A L a V i y a, s h. Q. Q o d I r o V a. N. Q o d I r o V, s h. H. H a m r o q u L o V e. H. H a L i L o V

avtonom nerv sistem asi
deb atadi. Bu nerv sistem asi asosan efferent 
tizim dan iborat deb tushundi va 
sim patik
(torakolyum bal b o ’lim ) ham da 
p aras impatik(kran'm\
va sakral) b o ’lim larga b o ’ldi. Ichak devoridagi nerv 
tutam larini 
enteral sistem a
deb atadi.
H alqaro anatom ik nom enklaturasiga binoan hozirda 
avtonom
atam asi, 
qolgan b arc h a atam a la r - 
о ‘sim likka xos. visseral, veg eta tiv
o ’rn ig a 
ishlatilm oqda. A vtonom
n erv tizim i
tu sh u n c h asig a o rganizm ning bir 
b u tu n ad e k v a t re a k siy a n i t a ’m in lo v c h i ic h k i h a y o tiy ja ra y o n la rin i 
boshqaruvchi m arkaziy va periferik hujayralar m ajm ui kiritilgan.
O rg a n iz m re a k siy a la rin in g sk e let m u sk u lla ri to m o n id an y u za g a 
chiqariladigan som atik kom ponentlari vegetativ funksiyalardan farq qilib, 
ixtiyoriy ravishda y uzaga chiqarilishi, kuchaytirilishi yoki torm ozlanishi
166

---

m um kin; ularni reaksiyaning boshidan oxirigacha bosh m iya katta yarim
sharlari n azo rat qilib turadi. V egetativ k o m p o n en tlar esa, k o 'p in c h a , 
ixtiyoriy rav ish d a nazorat qilinm aydi. S hunga asoslanib, v egetativ nerv 
tizim ini 
avtonom
(J.L engli) yoki 
ixtiyordan tashqari
(G .G askell) deb 
atashdi. A m m o m arkaziy nerv sistem asining oliy b o'lim laridan m ustaqil 
- «avtonom » vegetativ nerv tizim i haqidagi tasavvur g 'o y a td a shartlidir.
Ichki a ’zoga doir shartli reflekslar hosil qilish ustidagi ko'pgina tajribalar 
shuni yaqqol isbot etdiki, bosh m iya katta yarim sharlari p o 'stlo g 'i avtonom 
nerv tizim idan innervatsiyalangan ham m a a ’zolar faoliyatini boshqaradi 
va u la rn in g fao liy atin i o rg an iz m n in g m a v ju d eh tiy o jla rig a y arash a, 
organizm ning tashqi va ichki m uhitidan keluvchi ta ’sirlarga ko'rsatadigan 
reaksiyalariga yarasha u y g'unlashtiradi (koordinatsiya).
SIMPATIK NERV 
TIZIMI
PA.RASIMPATIK 
NERV TIZIMI
era
m*ya
Varoliev
ko’prigi
fog
toqtmasi
/ 
t
1 Yuqori 
/Ajatqann 
/ gangliysi
Paravertevra! 
simpatik zanjir
Reproduktiv a’zofar