|
H u ja y r a m e m b r a n a s in in g t u z i l i s h i va a s o s iy x o s s a la r i.
Zamonaviy tasavvurlarga k o 'ra, biologik membrana - barcha tirik
hujayralarning tashqi qavatini hosil qiladi. Membrananing o'ziga xos
belgisi, bu ularning doimo yopiq maydonni hosil qilib turishidir.
Membrananing bunday mikroskopik tuzilishi muhim funksiyalarni
amalga oshirishda katta ahamiyatga ega.
/.
To ‘siq (barer) fu n k siy a si -
membrana bu mexanizm yordamida
konsentrasion gradiyentlarni yuzaga chiqaradi va o 'z navbatida erkin
diffuziyalanishga to 's q in lik qiladi. Bunday sharoitda m em brana
e le k tr o g e n e z m e x a n iz m la r id a is h tiro k etadi. B u la rg a tin c h lik
p o t e n s i a l i n i h o sil b o ' l i s h m e x a n iz m i, h a r a k a t p o t e n s i a l i n i n g
generatsiyasi, bioelektrik impulslarining bir xil va har xil tabiatli
qo'z g'aluvchan tuzilmalarda tarqalish mexanizmlari kiradi.
2.
B oshqarish fu n k siy a si
- bu funksiyaning mohiyati shundan
iboratki, hujayra tashqarisidagi biologik faol moddalarning resepsiyasi
11
natijasida membranadagi fermentlar faolligining ortishi va ikkilamchi
mesenjerlar mexanizmining ishga tushirishi hisobiga hujayra ichi
suyuqligi tarkibini va reaksiyalarini boshqarib turadi.
3 .N o e le k tr ik
ta s h q i s t i m u l l a r n i n g ( r e s e p t o r l a r d a ) e l e k tr ik
signallarga aylanishi.
4. N eyrom ediatorlarning sin o p tik oxirlariga ajralishi.
Zamonaviy elektron mikroskop yordamida aniqlanishicha hujayra
m e m b r a n a s in in g q alin lig i ( 6 - 1 2
nm ).
K im y o v iy ta h lilla r shuni
ko‘rsatdiki, membrana asosan lipidlar va oqsillardan tuzilgan, ularning
m iqdori turli hujayralarda turlichadir. H ujayra m em branasidagi
molekulyar mexanizmlarni o'rganilishningqiyinligi shundaki, hujayra
membranasi tozalab yoki ajratilib olinganida uning funksiyasi buziladi.
Hozirgi vaqtda hujayra membranasining bir necha modellari mavjud
bo'lib, bulardan eng k o ‘p tarqalgani suyuq-qurama modelidir. Bu
modelga ko'ra, membrana - ikki qavat fosfolipid molekulalardan tashkil
topgan. Molekulalarni gidrofob qismi ichkariga va gidrofil oxirlari
esa suv fazasi tomon yo ‘nalgan bo'ladi. Bunday tizimning ikki fazaga
bo'linishiga, y a 'n i hujayra ichi va tashqarisiga juda mos keladi.
Fosfolipid qavatga g lobulyar oqsillar kirib turadi va chekka
gidrofil qismlari suv fazasiga y o 'n a lg a n bo 'lib , bular
integrativ
o q s illa r
d e y i l a d i va tu r l i f u n k s i y a l a r n i , j u m l a d a n r e s e p to r ,
fermentativ, ion kanallarini hosil qilishda, molekula va ionlarning
ta shilishida ishtirok etadi.
Ion ka n a lla rin in g tu zilish i va fu n k siya la ri.
N a +, К 1, C a2t ,C1"
ionlari hujayra ichiga va tashqarisiga maxsus suyuqlik bilan to'lgan
kanallar orqali o'tadi. Kanallar juda kichik bo'lib (diametri 0,5-0,7
nm),
hisoblar shuni ko'rsatadiki, kanallarning umumiy yuzasi membrana
umumiy yuzasining juda oz qismini tashkil qiladi.
Hozirgi vaqtda har xil ionlar uchun turli ko'rinishdagi kanallar
mavjudligi isbotlangan. Ularning ayrimlariga o'ta xususiy, ayrimlari
esa asosiy iondan tashqari, boshqa ionlarni ham o'tkazishi mumkin.
Ion kanallari membrananing ikki muhim xossasini t a ’minlaydi: bular
selektivlik va o'tkazuvchanlikdir.
S elektivlik y o k i tanlab
o'tkazishni kanaldagi o 'z ig a xos oqsil
tizimlari amalga oshiradi. Ko'pgina kanallarda ionlarning o'tkazilishi
membrana potensialining kattaligiga bog'liq bo'ladi. Kanallar o'zining
funksional xarakteriga ko'ra bir xil tabiatli emas, bu asosan kanalning
kiradigan va chiqadigan sohasiga joylashgan oqsil tizimlarga bog'liq
bo'ladi. Ion kanallarining ishlash jarayonini natriy kanali misolida
12
k o ‘rib chiqamiz. Taxmin qilishlaricha, nisbiy tinchlik holatida natriy
kanaliyopiq b o 'la d i. H ujayra mem branasi depolyarizasiyasining
ma'lum darajasida(l-rasm) m-faollashtiruvchi darvozalaming ochilishi
kuzatiladi va hujayra ichiga Na* ning kirishi kuchayadi, m-darvozalar
ochilganidan bir necha millisekundlardan so'n g, h-darvozalarning
yopilishi kuzatiladi, bu darvozalar natriy kanallarining chiqish joyida
b o 'l a d i g a n in ak tiv a siy a darvozalaridir. H u jay ra m e m b ra n a sid a
inaktivasiya hodisasi juda tez ro ‘y beradi va inaktivasiya darajasi
depolyarizasiyalovchi ta'sirni kattaligiga va ta'sir etish vaqtiga bog'liq
bo'ladi.
1-rasm. Natriy kanallari va «darvoza» mexanizmlarining ishlash tarzi.
A-tinchlikda m-faollashtiruvchi darvozalar («m-darvoza») yopiq.
B-qo 'zg 'alganda «т-darvozalar» ochiq.
V-depolyarizasiya davrida «m h- inaktivasiya darvozalar» yopiq.
Natriy kanallaridan tashqari boshqa K +; Ca2+ kanallari ham tanlab
o'tkazish xususiyatiga ega.
Xodchkin va Xakslilar kanallarni «mustaqillik» tarzini ochib
berdilar, bu tamoyilga ko'ra, natriy va kaliy kanallari bir-biriga bog'liq
bo'lm agan holda faoliyat ko'rsatadilar.
Turli kanallarningo'tkazuvchanligi bir xil emas. Kaliy kanallarida
natriy kanallari singari inaktivasiya jarayoni r o 'y bermaydi.
13
M u h im ion ka n a lla ri va q o ‘z g ‘aluvcftan
m em branalarda ion oqim lari
Do'stlaringiz bilan baham: |
