O. T. A L a V i y a, s h. Q. Q o d I r o V a. N. Q o d I r o V, s h. H. H a m r o q u L o V e. H. H a L i L o V

eksperimentning tekshirilayotgan bir shartidan boshqa hamma shartlari
turg 'un turgan sharoitda о 'tkaziladi.
Organizm dagi biror a ‘zoning fu n ksiya si yoki aham iyatini bilish
uchun fiziologlar shu a ‘zoni yoki uning biror qismini olib tashlashadi
(olib tashlash, yo ki ekstirpatsiya usuli) yoki organizmning yangi joyiga
ко ‘chirib о 'tkazishadi (k o ‘chirib о 'tkazish, yo ki transplantatsiya usuli)
va bu muolajadan so ‘ng, qanday oqibatlar bo ‘lishini kuzatishadi. A ’zo
faolivati nerv tizimi ta'siriga bog'liq ekanligini bilish uchun shu a ’zoga
boradigan nerv tolalari qirqiladi (denervatsiya usuli). A zolarning qon-
tom ir tizim i bilan aloqasini uzish uchun turli qon-tom irlar bog ja b
tashlanadi (ligatura solish usuli) yo ki bir tomirning markaziy qismi
ikkinchi tomirningperiferik qismiga ulanadi (tomirlar anostomozi usuli).
Gavdaning ichkarisida joylashgan va shuning uchun bevosita kuzatib
bo'lmavdigan ba'zi a'zolar faoliyatini o'rganish uchun fistu la q o ‘yish
usuli qo 'llaniladi. Yurak, qon-tomirlari, bez yo ‘llarida о ‘tkaziladigan
bir q a to r tekshirishlarda ularga ingichka naychalar - kateterlar

---

suqiladi, a 'zolar faoliyatini yozib olish uchun bu kateterlar turli maxsus
asboblarga ulanadi y o k i muayyan m oddalar shu kateterlar orqali
yuboriladi (kateterizatsiya usuli) . A ’zolar faoliyatini sun ‘iy qo 'zg ‘atish
uchun fiziologlar elektr, mexanik, kimyoviy yoki boshqa biror y o ’l bilan
ta sir ко 'rsatishadi.
Yuqorida aytib о 'tilgan usullar о ‘tkir va surunkali tajribalarda
tadbiq etiladi. О ‘tkir tajribalar (yoki viviseksiya) hayvonga narkoz
berib yo k i uni boshqa usulda harakatsiz qilib, a 'zolarning fa o liya ti
о ‘rganiladi. Surunkali tajribalarda fiziologlar hayvonni har xil usulda
operatsiya qilib, и tuzalgandan s o ’ng, tekshira boshlashadi. Bunday
hayvonda oylab va yillab tajriba о ‘tkazish mumkin.
A 'zolar fu n k siy a si organizm idagina emas, balki organizm dan
ajratilgan sharoitda ham о ‘rganiladi. Qirqib olingan (ajratib olingan)
a ‘zo tomirlaridan maxsus eritmalar о ‘tkaziladi, bu eritmalar tarkibini
eksperimentator tartibga solib turadi (perfuziya usuli) va tirik to ‘qima
uchun zarur tashqi muhit muhayyo qilinadi.
H o z ir g i p a y td a o d a m o rg a n izm ig a hech q a n d a y s h ik a s t
yetkazm asdan uning ко ‘pgina funksiyalarini о ‘rganish imkoniyatlari
paydo bo jdi. Masalan, badanga elektrodlar qo ‘y ib elektr о ‘lchash
apparatlarini tadbiq etib, a ‘zolarda sodir bo ‘layotgan elektr hodisalari
о ‘rganilmoqda.
Fiziologiyaning rivojlanish tarixi haqida qisqacha m a ’lumotlar.
Odam va hayvon organizmining hayotiy faoliyatini bilishga sivilizatsiya
rivo jla n a boshlagan vaqtdayoq urinib ко ‘rilgan. Q adim iy Xitoy,
H in d isto n , Yunon, R im fa y la s u fla r i va s h ifo k o rla rin in g b izn in g
davrim izg a ch a y e tib kelgan a sa rla rid a ba ‘z i ana to m ik-fizio lo g ik
tasavvurlar uchraydi. Ulardan ayrim to ‘g ‘ri fikrla r bilan bir qatorda
ju d a ко 'p xayoliy muhokama va yangiliklar ham bor.
Tibbiyot fan in in g asoschilaridan biri Gippokrat (eramizdan 460-
377y. avval) organizm tizim va funksiyalarini bir butun sifatida tushunish
kerak, degan fikrga asos solgan. Xuddi shunday nuqtai nazarni qadimgi
Rim anatomi Galen (eramizdan 201-131 y. avval) ham ta'kidlagan.
Qadimgi Xitoy, Hindiston, Yaqin Sharq va Yevropa vrachlari orasida