O. T. A L a V i y a, s h. Q. Q o d I r o V a. N. Q o d I r o V, s h. H. H a m r o q u L o V e. H. H a L i L o V

K
J V
5-rasm. 
Nerv tolasida lokal javob 
A, B. va D -bo'sag'adan past tok qisqa vaqt ta 'sir etilganda nerv tolasida
membrana potensialining о ‘zgarishlari.
«Bor yo ki yo 'q» qonuni.Bu
qonuniyatni birinchi bo'lib, G.Boudich 
baqa yuragini tek sh irib k a s h f etgan. K eyinchalik bu qonuniyat 
boshqa qo 'zg 'alu v ch an to'qim alarda ham kuzatilgan. Bu qonunga 
ko'ra, ta'sir bo'sag'adan past ta ’sirlarqo'z g'alishiga sabab bo'lmaydi 
bu - «yo'q» qonuni, bo'sag 'a stimullariga qo'zg'alish darhol maksimal 
kattalikka yetadi, bu - «bor» qonuni va ta'sir yanada kuchaytirilganda 
ham «effekt» oshmaydi.
Bu qonunga asosan « yo'q» bo 'sag 'ad an past stimulga qo'zg'alish 
butunlay kelib chiqmasligini bildiradi, deb faraz qildilar. «Bor» 
b o 's a g 'a g a esa q o 'z g 'a lu v c h an to 'q im a potensial imkoniyatlarini 
b atam o m t u g a tg a n lig in in in g ifodasi, deb qaraldi. K e y in ch alik
mikroelektrodlar bilan olib borilgan tadqiqotlar, ta 'sir etuvchi stimul 
kuchi b o ' s a g ' a g a y a q in b o 'l g a n d a , shu t a 's i r l a n g a n q is m id a
tarqalmaydigan mahalliy (lokal) javob yuzaga chiqishi aniqlandi.
Bundan tashqari, nerv va muskul tolasidagi harakat potensiali 
y u k s a l i b y e t a o l a d i g a n m a k s i m u m « b o r » n i n g m i q d o r i ham
o 'z g a r u v c h a n em as, q o 'z g 'a l u v c h a n t o 'q im a la r n in g funksional 
holatiga qarab u m a'lum chegaradan ortib yoki kamayib turadi. Bunga 
sabab, tirik hujayrada mem brana depolyarizasiyasining taraqqiy 
etishini faol ravishda to 'x ta tib turadigan ja ra y o n la r r o 'y beradi. 
Birinchidan, inaktivasiya jarayoni membrananing Na* ionlarining 
o 'tk az u v c h a n lig in i kam aytiradi, ikkinchidan, m em brananing K" 
ionlarining o 'tk a z u v c h a n lig in in g oshiruvchi jaray o n yuz beradi. 
Membrananing natriy ionlarini o'tkazuvchanligining ortishiga qanday 
b o 'l m a s i n t o 's q i n l i k q ilin s a yo k i a k s in c h a , k aliy io n la rin in g
o'tkazuvchanligi osonlashtirilsa, harakat potensialining amplitudasi 
kamayadi. Membrananing ionlarni o'tkazuvchanligi qarama-qarshi 
tomonga o 'z garsa, harakat potensialining amplitudasi ortib ketadi.
28

---

Nerv tolasiga kokain, novakain, uretan kichik miqdorda ta 'sir 
etilganda harakat potensialining amplitudasi kamayishi bilan bir 
q a to r d a , « b o r y o k i y o ‘q» q o n u n i ham b u z ila d i. Bu s h u n d a y
ifodalanadiki, nerv tolasining ta'sirga beradigan javoblari lokal javob 
bilan normal harakat potensiali o'rtasidagi oraliq shakliga kiradi. Intakt 
nerv tolasida tok kuchi ortganda faqat lokal javoblar ortadi, lekin 
potensiallarining amplitudasi ta'sirlovchi stimulning kuchiga bog'liq 
bo'lmaydi. Bunga qarama-qarshi o'laroq, kuchsiz narkozlangan nerv 
tolasida yoki z a if tok katodi ta 'sir etib turgan tolada b o 's a g 'a ta'siri 
ostida kelib chiqadigan harakat potensiallari kichik amplitudali bo'ladi, 
ammo stimullar kuchiga ortib borishi bilan bu potensiallar sekin- asta 
kattalashib boradi.
S h u n in g u c h u n « b o r yo k i y o ' q » q o n u n i g a q o ' z g ' a l u v c h a n
t o ' q i m a n i n g t a ' s i r g a j a v o b b e r i s h i n i n g u m u m iy q o n u n i deb 
q a r a l m a s d a n , t a r q a l u v c h i
h a r a k a t
p o t e n s i a l i n i n g
x u s u s i y a t l a r i n i t a 'r i f l a b b e ru v c h i q o id a , deb q a r a s h m a q s a d g a
m u v o fiq b o 'l a d i .
Qo ‘zg ‘a lish d a to 'qima qo ‘z g 'a lu v c h a n lig in in g о ‘zg a rish la ri.
Hujayra m e m b ra n a sid a harak at p o te n s ia lin in g y u zag a chiqishi 
qo'zg'aluvchanlik k o 'p fazali o'zgarishlari bilan birga boradi. Bu 
o'zgarishlarni o'rganish uchun ikkita qisqa, ammo kuchli elektr stimul 
beriladi, qo 'zg 'alu v ch an to'qim a hujayra membranasiga bu stimullar 
ketma-ket uzatiladi va harakat potensiali qayd qilinadi.
Harakat potensialining avjiga chiqish davri 
m utloq refra kter
fazaga to 'g 'ri keladi, bu fazada qo'zg'aluvchanlik butunlay yo'qoladi. 
Bu fazada ikkinchi ta'sir har qancha kuchli bo'lsa ham, yangi harakat 
potensialini keltirib chiqara olmaydi. Bu fazaning kelib chiqishiga 
h a r a k a t p o t e n s i a l i g e n e r a s iy a s i j a r a y o n i d a n a triy tiz i m i n i n g
inaktivasiyasi va kaliy ionlarining o'tkazuvchanligi ortishi sabab 
bo 'lad i. M utloq refrakter faza davom iyligi turli q o 'z g 'a lu v c h a n
to'qimalarda har xil bo'ladi (nerv tolalarida 0,5 
ms,
yurak muskullarida 
250-300 
ms).
Hujayra m em branasi repolyarizasiyasi natriy ioni kanallarini 
r e a k t i v a s i y a g a u c h r a t a d i , shu b i l a n b i r g a k a liy i o n l a r i n i n g
o'tkazuvchanligi pasayadi. Bu 
nisbiy refrakter
fazaga mos keladi. Bu 
fazada to 'q im a qo'z g'aluvchanligi asta-sekin ortib boradi. Bu faza 
nerv tolalarida 5-10 
ms
davom etadi. Qo'zg'aluvchan to'qima bu fazada 
kuchli ta 'sirg a ja v o b qaytara oladi, am m o harakat potensialining 
amplitudasi keskin kamaygan bo'ladi.
29

---

Q o 'z g 'a lu v c h an to'q im alar tadqiqot qilinganda mahalliy javob 
hamda manfiy izli potensiali davrida b o 'sa g 'a osti stimullarga ham 
to'qim ada harakat potensialini generasiyasi kuzatiladi. Bu 
faza super­
n o r m a l
y o k i 
e k z a lta s iy a
fazasi deb a ta la d i. Q o ' z g ' a l u v c h a n
to'qimalardagi iz depolyarizasiyasini kuchaytiradigan, uzaytiradigan 
ta'sirlar, Masalan, zaharlanish supernormal fazasini kuchaytiradi va 
uzaytiradi. Iz potensiali yo'q nerv tolalarda bu faza ham bo'lmaydi. Bu 
fazaning davomiyligi 30 
ms
ni tashkil etadi. Qo'zg'aluvchan membranani 
izli gipernolyarizasiya davrida 
subnorm al
faza boshlanadi bu holat 
qo'zg'aluvchanlikning pasayishi bilan namoyon bo'ladi.
vaqt, ms