|
a k k o m o d a s iy a
d e b a t a l a d i .
Akkomodasiya tezligi qancha yuqori bo'lsa, ta'sirlovchi kuchidan
mahrum bo'lmaslik uchun stimul o'shancha tik ortib borishi mumkin.
E le k tr to k in in g q o 'z g 'a l u v c h a n t o 'q i m a l a r g a ta 's i r i .
Eksperimental fiziologiyada qo'zg'aluvchan to'qimalar xususiyatlarini
o'rganishda, klinik amaliyotda bemorlarga tashxis qo'y ishda hamda
davolash m aq sad larid a elektr tokidan keng foydalanadilar. Shu
munosabat bilan elektr tokini qo'z g'aluvchan to'qimalarga ta'sir etish
mexanizmini batafsil ko'rib chiqamiz. Q o 'z g 'a lu v c h an to'qimalarni
j a v o b r e a k s i y a s i t o k n i n g t a ' s i r e tis h s h a k l i g a ( d o i m i y yo k i
o'zgaruvchan), ta'sir etish davomiyligiga hamda tokning ortib borish
tikligiga bog'liq bo'ladi.
O 'z g a rm a s elektr toki q o 'z g 'a lu v c h a n to 'q im a g a qutbli ta 's ir
ko'rsatadi. Mikroelektrodlar yordamida o'tkazilgan tajribalar shuni
ko'rsatadiki, katod ostida hujayra m embranasi depolyarizasiyaga
uchrasa, anod ostida giperpolyarizasiyalanadi. Birinchi holda, kritik
potensial bilan membrana potensiali o'rtasidagi farq kamayadi, buning
natijasida katod ostida q o 'z g 'a lu v c h an lik ortadi, anod ostida esa
qarama-qarshi hodisa yuz beradi, y a 'n i q o 'zg 'alu v ch an lik pasayadi.
Bu hodisalarni k ash f etgan E.Pflyuger tajribada quyidagilarni isbot
qildi: Pflyuger elektrodlardan biri ostidagi nervni shikastladi, ikkinchi
25
elektrodni esa nervning shikastlanmagan qismiga o ‘rnatdi. Katod
nervning shikastlanm agan qismiga tekkanda q o ‘z g ‘alish tokning
ulanish paytida kelib chiqdi; katod nervning shikastlangan qismiga
o ‘rnatilib, anod esa nervning shikastlanm agan jo y id a turganda,
q o ‘z g ‘alish tokning uzish paytidagina kelib chiqdi. Tokni uzish
paytida, y a ‘ni anod ostida qo‘z g ‘alish yuzaga keladigan paytda t a ’sir
bo‘sag‘asi tokni ulash paytida, y a ‘ni katod ostida q o ’z g ’alish vujudga
k e la d ig a n p a y tg a n isb a ta n a n c h a y u q o ri b o ’ladi. K e y in c h a lik
t a ’sirning qutb qonuni, deb atalgan bu h o d isa la r bev o sita ham
tasdiqlandi, bunda to ’qimaning o ’zgarmas tok qutblariga bevosita
b o g ’langan joyida harakat potensiallari yozib olindi.
O ’zgarm as tokning katodi bilan anodi nerv to lasiga bevosita
u la n a d ig a n jo y d a m e m b ra n a potensiali o ’z g a rib qolm ay d i. Bu
o ’zgarishlar qutblardan birmuncha narida ro ’y beradi, lekin katod va
anoddan uzoqlashgan sari potensialning o ’zgarish miqdori sekin-
asta kamayib boradi.
P o t e n s i a l n i n g q u t b l a r y a q i n i d a g i b u n d a y o ’z g a r i s h l a r i
elektrotonik o 'zg a rish la r
deb ataladi. Katod oldidagi o ’zgarishlar
k a te le k tr o to n ik o 'z g a r is h la r
, anod o ld id a g i o ’zg a rish la rn i esa
a nelektrotonik o 'zg a rish la r
deb yuritiladi. M embrana potensialining
kat va anelektrotonik o ’zgarishlari to ’qimaning unga berilgan tokka
faol javob qaytarishi bilan bo g ’liq emas, ular s o f fizik tabiatli b o ’lib,
potensialning sust o ’zgarishlari deb atalsa, maqsadga muvofiq bo’ladi.
D epolyarizasiyaning kritik darajasi.
Katod ostida nerv tolasidagi
membrana potensialining o ’zgarishlarini qayd qilish shuni k o ’rsatdiki,
m embrana depolyarizasiyasi kritik darajaga yetgan paytda harakat
potensiali vujudga keladi.
D e p o ly a riz a s iy an in g k ritik d arajasi q o ’llanilgan stim u ln in g
xarakteriga, elektrodlaming joylanishiga va boshqa shu kabi holatlarga
bog’liq b o ’lmay, faqat membrananing o ’z xossalariga b o g ’liqdir.
Turli kuchdagi uzun stimul (A) bilan kalta stimullar (B va D)
ta’sirida nerv tolasidagi membrana potensialining o ’zgarishlarini qayd
qilgan yozuv rasmda keltirilgan. M embrananing tinchlik potensiali
80 mv dan kritik miqdor 60 mv ga tushgan paytda barqaror harakat
potensialining kelib chiqishi rasmda k o ’rinib turibdi. Bunda m em
brana depolyarizasiyasining ro ’y berish tezligi bilan farq qildi.
Tok kuchi kam bo’lganida membrana depolyarizasiyasi sekin-asta
taraqqiy etdi, shu sababli harakat potensialining kelib chiqishi uchun
s tim u l u z o q r o q t a ’sir e ti s h i k e r a k e d i. Tok k u c h i o r t g a n d a
26
d e p o ly a r iz a s iy a n in g ta ra q q iy etish tezligi ham oshib bordi va
stimulning t a ‘sir etadigan minimal vaqti shunga yarasha kamaydi.
Bundan anglashiladiki, ta ‘siming minimal vaqti katod ostidagi m em
brana depolyarizatsiyasining kritik miqdorga yetishi uchun zarur va
yetarli vaqtdir.
Tokning shu kuchida membrana depolyarizasiyasi qancha katta
tezlik bilan taraqqiy etsa, foydali vaqt o 'shancha qisqa bo'ladi yoki
ak sin ch a. Shu tok k u ch id a katod o stid ag i d e p o ly a riz a siy an in g
taraqqiy etish tezligi, birinchidan, membrananing doimiy vaqti RC (R
- membrananing qarshiligi va S - sig'imi) ikkinchidan, natriy ionlarini
o'tkazuvchanlikning ortib borish tezligiga bog'liq.
B oshqacha aytganda, ta 's irn in g foydali vaqti m em brananing
passiv elektr xossalari - sig 'im i va qarshiligi bilan, shuningdek
m e m b r a n a n i n g io n o ' t k a z u v c h a n l i g i n i o ' z g a r t i r a d i g a n fao l
mexanizmning xossalari bilan aniqlanadi.
L okal ja vo b .
Q o 'zg 'alu v ch an to 'q im a b o 'y lab tarqala oladigan
harakat potensiali ta'sirg a jav o b berishining yagona shakli emas.
Q o 'z g 'a lu v c h an har qanday to'qim ada harakat potensiali bilan bir
qatorda mahalliy, tarqalmaydigan javob olishi ham mumkin, buning
uchun b o 's a g 'a d a n past stimullardan foydalanish kerak.
Tok kuchi yanada ortib, b o 's a g 'a g a yaqinlashgan sayin katod
ostidagi membrananing passiv depolyarizasiyasiga b o 'sa g 'a d a n past
faol depolyarizasiya
lokal ja v o b
shaklida qo'shiladi.
Lokal (mahalliy) javob o 'z xossalariga k o 'ra harakat potensialidan
keskin farq qiladi. Lokal javobning kelib chiqadigan aniq b o 'sa g 'a si
y o 'q . U «bor yoki y o 'q » qonuniga bo'y sunm aydi, aksincha u kuch
q o n u n ig a b o 'y s u n a d i . Bu s h u n d a y if o d a la n a d ik i, lokal j a v o b
am plitudasi harakat potensialidan farq qilib, berilgan stimulning
kuchiga bog'liq, stimul qancha yuqori bo'lsa, lokal javob ham shuncha
katta bo'ladi. Lokal ja vob paytida to'qim aning qo'zg'aluvchanligi
o rtg a n b o 'l a d i , h a ra k a t p o te n s ia li esa q o 'z g ' a l u v c h a n l i g i n i n g
kamayishi bilan davom etadi.
Harakat potensiali kabi lokal ja v o b ham m em brananing natriy
ionlari o 'tkazuvchanligining ortishidan va hujayra ichiga kiradigan
shu ionlar o qim ining kuchayishidan kelib chiqadi. Lekin, lokal
j a v o b d a m em brananing natriy io nlarining o 'tk a z u v c h a n lig i kam
oshadi va shuning uchun harak at potensiali y uzaga chiqm aydi.
D epolyarizasiya kritik darajaga yetgandagina lokal jav o b harakat
potensialiga aylanadi.
27
1 ms
I
-------
A
20 mb
Do'stlaringiz bilan baham: |
