O. T. A L a V i y a, s h. Q. Q o d I r o V a. N. Q o d I r o V, s h. H. H a m r o q u L o V e. H. H a L i L o V

H a ra k a t re a k siy a la rin in g k a tta y a r im s h a r la r p o ‘s tlo g 'ida
n a zo ra t q ilin is h i (k o rtik a l n a zo ra t).
O d a m v a y u k sa k d a ra ja d a g i 
h a y v o n la r b o sh m iy a s in in g k a tta y a rim s h a rla r p o 's t l o g 'i b u tu n
organizdagi b archa harakat aktlarini boshqarib turadi. V oyaga yetgan 
su te m iz u v ch i h ay v o n larn in g ak sarisid a h a ra k atla r (m asalan , y urish, 
yugurish) yarim sharlar p o 'stlo g ' ining ishtirokidan tashqari yuzaga chiqa 
oladi va yarim sharlar p o 'stlo g 'i olib tashlangandan keyin saqlanib qoladi, 
m a y m u n la rd a v a a y n iq sa , o d a m d a h a r a k a tla r k a tta y a rim sh a rla r 
p o 's tlo g 'in in g m uqarrar ishtirokida y uzaga chiqadi. F un k siy alam in g
k ortikalizatsiya fenom eni shunda nam oyon b o 'lad i. O dam katta yarim
sharlar p o 'stlo g 'in in g m otor sohasi hatto ozgina zararlanganda (m asalan,,
161

---

trom bozda yoki qon quyilganda) ham gavdaning qaram a-qarshi tom onida 
to 'la harakat falaji kelib chiqadi.
40-rasm . Kortiko-retikulyar bog'lanishlar (G.Megundan).
A-retikulyar formatsiyaning katta yarim sharlar po 'stloiga
ко 'tariluvchi faollashtiruvchi ta sirlarining tarqalish yo 'llarini
tasvirlovchi chizma; B-katta yarim sharlar po ‘stlog ‘idan retikulyar
form atsiyaga tushuvchi yo ‘llarining chizmali tasviri. Bu yo 'Harming
spesifik afferent yo ‘liar kollaterallari bilan konvergensiyasi ко ‘rsatilgan.
Cn-yarim sharlar p o ‘stlog ‘iga boradigan va retikulyar formatsiyaga
kollaterallar beradigan spesifik afferent yo 'liar.
H arak at ak tlarin i k atta yarim sh a rla r p o ‘s tlo g ‘ini shuning uchun 
nazorat qila oladiki, p o 'stlo q n in g motor, prem otor va boshqa sohalaridagi 
n e y ro n la r o rq a m iy a g a (u n in g o ra liq v a m o to r n e y ro n la rig a ) ham
ekstrakortikospinal sistem aning yadrolariga (targ‘il tana, qizil yadro, qora 
substansiya va hokazo) ham efferent im pulslar yuboradi. H ar bir m uayyan 
paytda gavda reseptorlari k o 'ru v , vestibulyar, b o ‘g ‘im m uskul, tagtil 
(tuyish) reseptorlaridan katta yarim sharlar p o 'stlo g 'ig a afferent im pulslar 
kelib, bajarilayotgan harakatning borishi (y o 'n a lish i, kuchi, am plitudasi 
va shunga o 'x sh a sh a la r) va u ning n atijalari h aq id a axb o ro t yetkazib 
berish kortikal nazoratning m uqarrar zarur shartidir.
Shunday qilib, yarim sharlar p o 'stlo g 'i bilan harakat apparati o'rtasida 
doiraviy o 'za ro ta ’sir mavjud: yarim sharlar p o 'stlo g 'i harakatni yuzaga 
chiqaruvchi afferent im pulslam i yuboradi va harakat n atijasida kelib 
chiqadigan qaytar afferent im pulslar olib turadi. Shu tariqa harakat uning 
yuzaga chiqadigan sharoitiga (o'zgaruvchan sharoitga) aniq moslanadi va 
harakat reaksiyasi olinadigan natijalarga qarab yo 'l-y o 'lak ay qayta quriladi.
K atta yarim sharlar p o 's tlo g 'i b oshqaradigan harakat reaksiyalarining 
xarakterli xususiyati shuki, ular individual hayot tajribasi natijasida, mashq 
qilish ja ra y o n id a vujudga keladi.
162

---

M uayyan h arakatlar y ig ‘indisini k o 'p m arta takrorlash y a ’ni m ashq 
qilish u lam in g av tom atlashuviga sabab b o 'la d i, shunga k o 'ra harakatlar 
aniqroq, za ru r d arajada chaqqon, kuch va am plitudasi shu harakat aktini 
bajarishda hal qilin ad ig an vazifag a m u v o fiq b o 'lib qoladi. O rtiqcha 
harakatlar m ashq qilish ja ra y o n id a barham topadi. 
t 
O dam n in g yurish i, yugurishi, tikka turishi va m ehnat ja ra y o n id a
bajaradigan k o 'p harakatlar avftom atlashgan harakat aktlari hisoblanadi.