О. Р. Райимбердиева бухгалтерия ҳисоби, ИҚтисодий таҳлил ва аудит

7-жадвал 
Ходимларнинг таркиби бўйича таҳлили 
Таркиб 
Ҳисобот йили 
Фарқи 
Режа 
ҳақиқатда 
Мутлақ
 
Нисбий 
Сони 
% 
Сони 
% 
Сони 
% 
Ишчилар 
1560 
82,9 
1450 
83,8 
-110 
+0,9 
Хизматчилар 
320 
17,1 
280 
16,2 
-40 
+0,9 
Шу жумладан: 
Раҳбарлар 
34 
1,81 
30 
1,73 
-4 
-0,08 
Жами 
1880 
100 
1730 
100 
-150 
Х 
Корхонадаги жами ходимлар сони ўтган йилга нисбатан 154 кишига камайган. Шу 
жумладан, ишчилар сонидаги ўзгаришлар –110 кишига, хизматчилар таркибидаги 
ўзгаришлар –40 кишига камайган. 
Корхона фаолиятининг натижавийлиги ва самарадорлиги кўп жиҳатдан унинг 
ишчи кучи билан қай даражада таъминланганлигига боғлиқ. Шу маънода ходимлар ва 
уларнинг соҳиблари фаолиятни мақсадли бошқаришга муҳим (шахсий) омил сифатида 
қарашади. Ишчи кучи билан таъминланиш таҳлилда ходимларнинг режага ва ўтган йилларга 
нисбатан ўзгаришлари, маҳсулот ҳажмини ўстириш юзасидан мутлақ ва нисбий фарқлар, 
ходимлар айланишини ҳарактерловчи кўрсаткичлар ўрганилади. Корхонанинг меҳнат 
ресурслари билан тўла бандлиги таҳлили бевосита уларнинг режага ва ўтган йилларга 
нисбатан, шунингдек, ишлаб чиқариш қувватларидан фойдаланиш даражасидаги 
бандлигини, маҳсулот ҳажми ўсиши юзасидан талаб этиладиган ходимлар сонини 
ўрганишни тавсифлайди. Ходимлар сони бўйича мутлақ ва нисбий фарқланишлар маҳсулот 
ишлаб чиқариш ҳажмига нисбатан олиб қаралган ҳолда аниқланади. 
Шунингдек, таҳлил этишда меҳнат ресурслари ҳаракатини ҳарактерловчи асосий 
кўрсаткич сифатида ходимлар қўнимсизлиги аниқланади. Ходимлар қўнимсизлиги қуйидаги 
боғланишда аниқланади: 
Ккўн = Хс : Х 
Бунда: 
Қкўн – ходимлар қўнимсизлиги коэффициенти; 
таваккалчилигини оширди. Акционерлар, маъмурият томонидан берилган молиявий 
ҳисоботлар корхонанинг ҳақикий молиявий ҳолатини акс эттирилишини ҳоҳлар эдилар. 
Корхонанинг молиявий ҳолатини акс эттирувчи ахборотларнинг тўғрилигини 
текшириш ва молиявий ҳисоботларнинг тўғрилигини тасдиқлаш учун ташқаридан 
мутахассислар таклиф қилинар эди. Бу мутахассислар олдига қўйилган асосий талаблар 
уларнинг ҳалоллиги ва мустақиллигидан иборат эди. У даврларда кишилар учун бухгалтерия 
ҳисоби бўйича чуқур билимларга эга бўлишлари талаб этилмас эди, аммо бухгалтерия 
ҳисобини мураккаблашуви билан аудиторлардан юқори даражадаги профессионал 
тайёргарлик талаб қилина бошланди. 
Аудитнинг тарихий ватани Англия ҳисобланади. Чунки 1844 йилда Англияда 
акциядорлик компаниялар тўғрисидаги қонунлар амалда қўлланила бошлайди, бунга кўра 
акционер компания бошқаруви 1 йилда камида 1 маротаба бухгалтерия ҳисоблари ва 
ҳисоботларини текшириш учун махсус мутахассисни-аудиторни таклиф қилишлари шарт 
эди. 
1929-1933 йиллардаги жаҳонда содир бўлган иқтисодий кризиси профессионал 
бухгалтер-аудиторлар хизматига бўлган талабни ҳамда аудиторлик текширувларнинг 
сифатига бўлган талабни янада оширди. Кризис тугагандан кейин кўпчилик мамлакатдларда 
йиллик ҳисоботларда келтириладиган ахборотларнинг ҳажмига мажбурий талаб қўйилди ва 
бу ҳисоботларнинг тўғрилигини аудиторлик хулосалари билан тасдиқлаш ва уларни 
матбуотда нашр этишни мажбурийлиги амал қила бошлади. Аудит товламачиликка қарши 
кучли қуролга айланди. 
Асримизнинг 40-йилларнинг охирига қадар аудит асосан ёзилган пул операцияларини 
тасдиқловчи ҳужжатларни ҳамда молиявий ҳисоботларда бу операцияларни тўғри 
гуруҳланганлигини текширишдан иборат эди. Бу тасдиқловчи аудит деб аталар эди. 
1949 йилдан кейин мустақил аудиторлар кўпроқ эътиборни компаниянинг ички назорат 
муаммоларига қарата бошладилар. Чунки ички назорат тизимининг самаралилигида хатолар 
эҳтимоли кам ҳамда молиявий маълумотлар етарлича тўлиқ ва аниқ бўлишлигини тақозо 
этади. Аудиторлик фирмалари аудит текширувларига қараганда кўпрок маслаҳатчилик 
фаолияти билан шуғуллана бошладилар.