O ’qu V u sl ubiy m a jmu a

Qo’shin tarkibida maxsus bo’limlar:
Qo’shin tarkibida 
tug’chi 
qism, ya’ni, bayroq ostida zahirada turuvchi (tug’ni 
qo’riqlovchi) 20-30 ming kishilik jangovar harbiy bo’linma hamda 
zabongiri, 
ya’ni, dushman 
tomonidan “til” to’tib keluvchi maxsus bo’linma va 
xabargiri
-dushman to’g’risida ma’lumot 
keltiruvchi (razvedka) maxsus bo’linmalar ham bo’lgan.Harbiy yurishlar paytida xon uchun 
rasmiy qabul marosimlari o’tkaziladigan joy-
bargoh 
deb atalgan. Qo’shinda saralangan. 
o’zbek navkarlaridan tuzilgan xonning xos soqchilari ham katta ahamiyatga ega 
bo’lgan.Qo’shinni qurol-yarog’ bilan ta’minlashga ma’sul bo’lgan amaldor 
jevachi 
bo’lib, u 
xonning qurol-aslahalariga ham javobgar bo’lgan. Xon va qo’shin boshliqlarining alohida 
topshiriqlarini bajaruvchi shahslar 
yasovul 
(Abdullaxon II davrida-
muboshir
) deb 
atalgan.Xonning shahsi va saroyni qo’riqlovchilar 
qurchi, 
xon bayrog’ini ko’tarib 
yuruvchilar 
yalov bardor 
deb nomlangan. Abdullaxon II davrida qo’shinga zambaraklar joriy 
etilgan bo’lib, qo’shinda 
to’pchiboshi 
mansabi paydo bo’ladi.Harbiylar ustidan qattiq nazorat 
o’rnatilgan bo’lib, ular sodir etgan jinoyat va jazo turlari maxsus harbiy sudyalar-
qozi askar 
hamda 
mufti askar 
tomonidan ko’rib chiqilgan.
Shayboniylar davlatida sulolaviy boshqaruvning o’ziga xos xususiyatlari. 

---

71 
Shayboniylarda mamlakat taxtining egallanish an’analari tartibini shartli ravishda ikki 
bosqichga bo’lish mumkin: 
1. Davlat tashkil topishidan to XVI asrning 40-yillarigacha bo’lgan davr. 
2. XVI asrning 40-yillaridan, to sulola barham topishigacha bo’lgan davr (1601).
Ubaydullaxon vafotidan (1540) keyin mamlakatda boshlangan siyosiy nizo, oilaviy taxt 
talashlar va bu kurashda shayboniyzodalarning har biri taxtga da’vogarlik qilish 
imkoniyatlariga ega ekanliklari taxtning otadan bolaga o’tish tartibini yuziga keltirdi. Bu 
yerda Abdullaxon II (1583 – 1598) tomonidan o’zidan oldin amakisi Pirmuhammad va otasi 
Iskandar sultonning yoshi ulug’ligi sababli taxt egasi sifatida e’lon qilishi uning 
Movarounnahrda yakka hukmdor sifatidagi siyosiy intilishlaridan dalolat beradi. Vaholanki, 
o’sha davrda Movarounnahr va Xurosonda hukmronlik qilayotgan shayboniy sultonlar 
orasida Pirmuhammad (1556 – 1567) va Iskandar sultonga (1567 – 1583) nisbatan yoshi katta 
shayboniy sultonlar bo’lgan. 
Shayboniylar an’anasi bo’yicha viloyatlarni taqsimlash oliy hukmdor vakolatigagina 
taalluqli bo’lib, u bu taqsimotni amalga oshirishda avvalo, o’zining eng yaqin odamlari 
manfaatini yuqori qo’ygan. Chunki, mamlakatning tinchligi, markaziy hokimiyatning 
mustahkamligi 
mahalliy 
hokimlarning 
ishonchliligi 
va 
sodiqligiga 
bog’liq 
bo’lgan.Muhammad Shayboniyxon tomonidan Movarounnahr hududi egallangach (1504), 
mamlakat viloyatlarini o’z sulolasining yirik namoyandalariga bo’lib berdi. Hofiz Tanish 
Buxoriy (1549-1637)ning ma’lumot berishicha, yirik hududlar ishonchli shayboniy 
sultonlarning eng ziyrak va tadbirkor, shu bilan birga, siyosiy jarayonlarda mashhur bo’lgan 
vakillariga berilgan. Chunonchi, Turkiston Kuchkunchi sultonga (1512 – 1529), Toshkent va 
Shohruxiya uning ukasi Suyunchxoja sultonga (vafoti 1525 yil), Buxoro Shayboniyxonning 
ukasi Mahmud sultonga (1454 – 1505), Axsi va Andijon Jonibek sultonga (vafoti 1529 yil), 
Samarqand Muhammad Shayboniyxonning amakivachchalari Ahmad sultonga (vafoti 1510 
yil), Hisor va unga tutash hududlar Hamza sulton (vafoti 1511 yil) va uning ukasi Mahdiy 
sultonga (vafoti 1511 yil), Termiz Sa’id Muhammad sultonga (vafoti 1510 yil) berilgan.
Bunday tartibdagi bo’linishning egalik huquqi hududlarning kengayib borishi, 
shayboniy sultonlarning ayrimlari to’satdan vafot etishi yoki jangda halok bo’lishi natijasida 
o’zgarib borgan. Muhammad Shayboniy 1510 yil Marv yaqinidagi jangda halok bo’lgach, 
shayboniylarda ikki yil davomida rasman oliy hukmdor bo’lmasa-da, boshqaruv amalda 
Jonibek sulton va Ubaydulla sultonlar qo’lida bo’lgan. Xususan, 1512 yil shayboniy sultonlar 
yig’ilib, yoshi ulug’ harbiy yo’lboshchi bo’lgan Jonibek sultonga hududlarni qayta taqsimlash 
vazifasi topshirilgan (U yosh jihatidan Ko’chkunchi va Suyunchxojaxonlardan keyin uchinchi 
o’rinda tursa-da, harbiy-siyosiy jarayonlarda yetakchi mavqe’ga ega bo’lgan). Unga ko’ra, 
Samarqand hududini Ko’chkunchi sulton va Shayboniyxonning katta o’g’li Muhammad 
Temurga (1482 – 1514.), Toshkent viloyatini Suyunchxoja sultonga, Buxoro shahri va 
Qorako’l Ubaydulla sultonga, Hisor va unga tobe’ hududlar Hamza va Mahdiy sulton 
o’g’illariga (1511 yil Bobur qo’shinlari bilan to’qnashuvda Hamza va Mahdiy sultonlar halok 
bo’lgan) berilgan bo’lsa, Karmana va Miyonqol viloyatlarini o’zi va farzandlari uchun olib 
qoldi. 
Taxt vorisini belgilashda ham ma’lum tartiblar amal qilgan. Muhammad Shayboniyxon 
tomonidan Xuroson yerlari egallangach, uning katta o’g’li Muhammad Temur valiahd deb 
e’lon qilingan (1509) va unga “xon” rutbasi berilgan. Lekin Muhammad Shayboniy vafot 
etgach, barcha shayboniy sultonlar kengashib, eski to’ra va yasoq qonuni bo’yicha o’sha 
davrdagi yoshi eng ulug’ shayboniy Ko’chkunchi ibn Abulxayrxonni (1454 – 1530) oliy 
hukmdor etib saylagan. Shu davrdan boshlab Movarounnahrda “xon” bilan bir paytda valiahd 
ham belgilanadigan bo’ldi. Shayboniylar davlatida valiahd “qolg’a” deb atalib, 1512 yil yosh 
jihatdan xondan keyin ikkinchi o’rinda turgan uning ukasi Suyunchxoja “qolg’a” sifatida 
belgilangan. 1525 yil Suyunchxoja sulton bevaqt vafot etgach, xondan keyingi yoshi ulug’ 
sultonlardan biri – Karmana va Miyonqol hokimi Jonibek sulton (mashhur shayboniylar – 
Abulxayrxonning nabirasi, Abdullaxon II ning bobosi) valiahd etib belgilandi. 1529 yil 
Jonibek sulton vafot etgach, eng katta shahzodalar Kuchkunchixonning o’g’illari Abu Sa’id 
sulton va Abdullaxon I lar birin-ketin “qolg’a”, undan keyin esa oliy hukmdorlik 
martabalariga ko’tarilgan. 

---

72 
Abdullaxon I vafotidan keyin mamlakatda ma’lum muddat qo’shhokimiyatchilik 
yuzaga keldi va Ubaydullaxonning o’g’li Abdulaziz (1541 – 1551) Buxoroda, vafot etgan 
xon – Abdullaxon I (1540 – 1541)ning ukasi Abdulatif sulton Samarqandda o’z 
hukmronligini o’rnatib oldi. XVI asrning 50-yillaridan boshlab esa siyosiy kurashning yanada 
kuchayishi natijasida, Samarqandda Ko’chkunchixon avlodlari (1541 – 1578), Buxoroda 
Ubaydullaxon avlodlari (1541 – 1552), Toshkentda Suyunchxoja sulton avlodlari (1540 – 
1583), Karmana va Miyonqolda Jonibek sulton avlodlari (1512 – 1598) mustaqil ravishda 
hukmronlik qila boshlagan. 1557 yil Abdullaxon II tomonidan mamlakat poytaxti Buxoroning 
egallanishi natijasida shayboniylar davlatining markazlashuvi jarayoni qaytadan boshlandi.
Sulola hukmronligining deyarli yarmi aynan Abdullaxon II faoliyati bilan bog’liqdir. 
1557 – 1561 yillarda amakisi Pirmuhammadxonni, 1561 – 1583 yillarda otasi 
Iskandarxonlarni oliy hukmdor darajasida bo’lishini ta’minlagan bo’lsa, 1583 – 1598 yillarda 
o’zi rasman “xon” rutbasi asosida mamlakatni boshqardi. Abdullaxonni qadimiy odat 
bo’yicha oq kigizga o’tqazishib, xon qilib ko’tarishgan va kigizning to’rt uchidan 
mamlakatning to’rt ustuni sifatida e’tirof etilgan to’rtta shaxs ko’tarib borgan. Ular 
Abdullaxon II ning eng yaqin kishilari bo’lgan Qulbobo Ko’kaldosh (xonning emikdoshi, 
yaqin maslahatchi), Turdaka sulton (harbiy qo’mondon), Sayyid Xoja naqib (bosh vazir 
darajasidagi shaxs) va Jo’ybor shayxi X
v
oja Muhammad Islom (shayxulislom)lardan iborat 
bo’lgan. Agar bu jihatga ahamiyat beradigan bo’lsak, qadimiy turkiy an’ana bo’lgan ushbu 
udumda mamlakatning to’rt sohasi bo’yicha ustunlar xonning tayanchi ekanligi va ular 
davlatning ma’naviy-ma’rifiy, harbiy-siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy sohalarini qamrab olgan 
o’ziga xos birlikni yuzaga keltirganligi namoyon bo’ladi.
Shayboniy sultonlar o’zlarining Movarounnahrda bir asrlik hukmronligining dastlabki 
yarmida o’zaro hamjihatlik va birdamlikda faoliyat olib borganligi natijasida markazlashgan 
davlat barpo etishgan. Ular davlatning markaziy boshqaruvida o’ziga xos demokratik 
tamoyillar amal qilgan. Buni oliy hukmdorni saylash, qo’shinga qo’mondan saylash, yirik 
masalalarning kengashda hal etilganligi singari tadbirlarda kuzatish mumkin.