O ’qu V u sl ubiy m a jmu a

Kuyar til shammayi gar holatimdan aylasam tahrir, 
Giribon chok o‘lur, etsa qalam dardi dilim tahrir.
Shoir bevafo zamonasidan shikoyat qiladi: 
Charxi dun qiladi manga jabru jafolar behisob, 
Gardishi davron berur har lahza yuz ming pechu tob
. 
Hajvchi, tanqidchi, demokratik g‘oyalar kuychisi Turdidan bir devon–she’rlar to‘plami 
bizgacha yetib kelgan. Unda 432 misradan iborat 17 ta she’r bor, ulardan 2 tasi tojik tilidadir. 
Bu asarlar oddiy, sodda va ravon tilda yozilgan. Shoir Turdidan uning yuz, ming urug‘ qabila 
boshliqlari bo‘lgan oq suyak qarindosh-urug‘ aqrabolari yuz o‘giradilar, ammo xalq uni 
hurmat qilar edi. Bu shoirning qalbini ko‘taradi. Shoir xalq ommasining davr nohaqliklariga, 
xonning
adolatsiz siyosatiga qarshi noroziligini, alamli fikr va hayajonli kechinmalarini san’atkorona 
dadillik bilan qalamga oladi.Turdi xonni insof, diyonatga chaqirdi, uning atrofini o‘rab olgan 
xushomatgo‘y, laganbardor, nomunosib odamlardan ogoh bo‘lishga da’vat etdi. U xalqni 
talagan, mamlakatni xonavayron qilgan, adolatsiz va zolim xon haqida g‘azablanib yozadi va 
uni ag‘darib tashlashga chaqiradi. Turdi yurt va mamlakatni xonavayron qilgan siyosiy 
tarqoqlik qirg‘inbarot urushlarni la’natlaydi, urug‘ va qabilalarni birlashishga, hamkorlikka, 
urug‘ oqsoqollarini, beklarni «bir yaqodin bosh chiqarish» ga chorlaydi.
Bu jihatdan shoirning «Tor ko‘ngilluk beklar» she’ri ibratlidir: 
Tor ko‘ngilluk beklar, man-man demang, kenglik qiling, 
To‘qson ikki bori o‘zbek yurtidur, tenglik qiling. 
Birni qipchoqu xitoyu, birni yuz, nayman demang, 
Qirqu yuz, ming son bo‘lib, bir jon oyinlik qiling. 
Bir yaqodin bosh chiqarib, barcha bir to‘ng‘a kirib, 
Bir o‘ngurliq bir tirizlik bir yaqo, yenglik qiling. 
Bedil (taxallusi; asli ismi Mirzo Abdulqodir, 1644–1721). Sharq xalqlarining buyuk 
shoiri, faylasufi, mutafakkiri va o‘z davrining «Mirzo Malik ush-shuarosi»dir. U harbiy 
xizmatchi oilasida tavallud topgan. Ota-bobosi shahrisabzlik o‘zbek barlos urug‘laridan 
bo‘lgan. Bir yoshda otadan yetim qolgan, onasi qo‘lida tarbiyalanadi. Besh yarim yoshida 
maktabga boradi. Yoshlikdan qobiliyat egasi bo‘lgan Bedil arab, fors, urdu tili vaadabiyotini 
o‘rganadi, turli fanlarga qiziqadi. Qo‘qonlik tarixchi Hakimxon Hoji Muhammadning 
«Muntaxab ut-tavorix» kitobida yozilishicha Bedilning madrasadan ko‘ngli soviydi, shu bois 

---

88 
u uyda o‘z bilimini oshiradi. Bu ishda ungaamakisi Mirza Qalandar va tog‘asi Mirza Zariflar 
yaqindan yordam beradilar. Bedil so‘fizm falsafasini, hind va urdu tillarini, yunon (ayniqsa 
Arastu) falsafasini chuqur vaatroflicha o‘rganadi, keng mushohada etadi. O‘n yoshdan badiiy 
ijod bilan shug‘ullana boshlaydi. Otasining o‘limiga bag‘ishlab marsiya va ruboiylar to‘qiydi. 
Bedil g‘oyatda murakkab sotsial-iqtisodiy tarixiy
jarayonda yashadi va ijod qiladi. Undan boy ilmiy-falsafiy va badiiy meros qolgan. 130 
mingdan ortiq she’riy satr, 50 bosma taboq nasriy asarlari mavjud. U 1721-yilda Dehlida 77 
yoshida vafot etdi.
Bedil asarlarining asosiy qismi uning kulliyotiga kirgan. Bu to‘plam 1882-yilda 
Bombayda 16 kitobdan iborat bosmadan chiqdi. Bedil kitoblarining litografiya bosmasidan 
tashqari O‘rta Osiyo davlatlari shahar va qishloqlarida, Toshkent, Samarqand, Buxoro, 
Farg‘ona, Xiva, Xo‘jand, Dushanbe, O‘sh shaharlarida qo‘lyozma nusxalari ham uchraydi.
«Tilismi Hayrat» (1669) – 500 misradan iborat. Masnaviy tarzida yozilgan bu asarda 
insonning jismoniy vujudi va ruhiyati haqida so‘z boradi. Bedil inson ruhini ilohiy olamdan
kelgan podshohga o‘xshatib, uning jismoniy vujudini tuproq, shamol, olov va suvdan tarkib 
topgan mamlakat qiyofasida tasvirlaydi.«Muhiti a’zam» (1681) 9 ming misradan iborat 
masnaviy asarida Bedil tasavvuf ahli hayotiga oid hikoyalarni, shuningdek may, jom, nay, 
tanbur va boshqa musiqa asboblarining ta’rifi tavsifiga bag‘ishlangan fikr-mulohazalar, go‘zal 
istiora va tashbehlar vositasida ifodalaydi. 
Bedilning g‘azallari, ruboiylari, qasidalari, qit’a va tarixiy qit’alar hamda tarkibband 
va tarjibandlarni qo‘shib hisoblaganda 75 ming lirik va chuqur falsafiy misralarni tashkil 
etadi. 
Bedil «Chor unsur» («To‘rt unsur») kitobini 1703-yilda yozgan. Bu kitob nasrda 
yozilgan. Unda shoir o‘zining bolalik, o‘smirlik, yigitlik va qarilik chog‘lari haqida biografik 
ma’lumot beradi. Asarning so‘nggi ikki bobida to‘rt unsur – havo, suv, yer va olov to‘g‘risida 
so‘z boradi. 
«Irfon» («Bilim», 1721) asari doston va hikoyalardan tarkib topgan. 10 ming satrdan 
tarkib topgan bu kitobdaadabiyot, tabiat, falsafa, masalalari haqida fikr yuritiladi. Undagi 
mashhur dostonlardan biri «Komde va Mudan» bo‘lib, bu dostonida Bedil raqqosa qiz Komde 
bilan iste’dodli cholg‘uchi Mudanning sevgisini tasvirlaydi. Zolim podsho Komde va 
Mudanning boshiga ko‘p kulfat va fojialar soladi. Uzoq judolik vaalam-iztirobdan keyin 
Komde bilan Mudan murod-maqsadlariga yetadilar. Bedil bir o‘rinda: 
Himmat kamarini bog‘lagan hamon, 
Chumoli yengadi sherni begumon, 
degandek,Komde bilan Mudan o‘zini sher bilgan shiddatli shohni yengadilar. Sof sevgi, 
muhabbat zulmdan ustun chiqadi. Dostonning bosh qahramoni Mudan mag‘rur ovoz bilan: