O ’qu V u sl ubiy m a jmu a

O‘lkada demokratik va milliy ozodlik harakatlarining avj olishi. 
Turkiston xalqlari 
chor Rossiyasi mustamlakachilik istibdodi va zulmiga qarshi o‘z erki, ozodligi va mustaqilligi
uchun doimo faol kurash olib borganlar. Bu kurash 1905–1907-yillardagi rus burjua-
demokratik inqilobi ta’sirida va xususan 1914-yilda boshlanib ketgan jahon urushining xalqqa 
keltirgan ofatlari, zulm-sitamlari tufayli yanadaavj oldi. Birinchi rus inqilobining ta’sirida 
Turkiston o‘lkasining Samarqand, Toshkent, Qizil Arvot, Chorjo‘y, Ashxobod, Andijon, 
Qo‘qon kabi shaharlarida ishchilarning chiqishlari, ommaviy ish tashlashlari va mitinglar 
bo‘ldi. Namangan, Andijon, Farg‘ona, O‘sh uyezdlarining bir qator tumanlari va 
qishloqlarida ham dehqonlarning g‘alayon va harakatlari kuzatilgan. 
1911–1913-yilda Farg‘ona viloyati axborotlarida berilgan ma’lumotlarga qaraganda 
«Idora tartibotlariga va jamoa osoyishtaligiga qarshi kurashlar» davomida 1911-yilda 833, 
1913-yilda esa 1220 «jinoiy ish» ko‘rilgan. Sirdaryo viloyatida esa shunday ayblar bilan 
1911-yilda 3487 kishi, 1913-yilda esa 5394 kishi «jinoiy javobgarlik»ka tortilgan. Bu 
keltirilgan raqamlar mahalliy xalq o‘rtasida mustamlakachilik zulmi va istibdodiga qarshi 
kurash muttasil o‘sib borganligini ko‘rsatadi. 
Bu davrda xalq ommasining kurash jarayoni shu darajada faollashdiki, hatto chor 
hukumatining Turkiston o‘lkasidagi ishonchli tayanch bo‘lgan qo‘shinlari o‘rtasida ham 
beqarorlik va norozilik to‘lqinlari kuchayib bordi. 1912-yil yozida Turkiston sapyorlarining 

---

273 
ko‘targan qo‘zg‘oloni bunga yaqqol misol bo‘la oladi. Bu qo‘zg‘olon shafqatsizlik bilan 
bostiriladi. Qo‘zg‘olon qatnashchilaridan 14 kishi dorga osiladi. 18 kishi umrbod, 62 kishi 15 
yildan surgun qilindi va 288 kishi turli muddatlarda qamoq jazosiga hukm etiladi. 
1910–1914-yillarda Turkiston o‘lkasida milliy o‘zlikni anglash jarayoni kuchaya 
boshladi. Mustamlaka ma’muriyati idoralari 1911-yilda Farg‘ona viloyatida «idora 
tartiblariga va jamoat osoyishtaligiga qarshi kurashdan guvohlik beruvchi 833 ta, 1913-yilda 
1220 ta «jinoiy ish» qayd etganlar. Sirdaryo viloyatida esa shunday ayblar bilan 1911-yilda 
3487 kishi 1913-yilda esa 5494 kishi javobgarlikka tortilgan. Bu raqamlar mahalliy xalq 
o‘rtasida mustamlakachilik zulmi va istibdodiga qarshi kurash, muttasil o‘sib borganligini 
ko‘rsatadi.