O ’qu V u sl ubiy m a jmu a

Xoja kalon –
fikh olimi (huquqshunos) ning faxriy unvoni. 

Xalifa –
o‘rinbosar. Qo‘qondagi naqshbandiya, qalandariya, yassaviya 
taraqqiyotlarining rahbarlari. 

A’lam –
faqih, olim hamda shariat qonun – qoidalarning bilimdoni. 

Oxund –
bilimli va madrasada o‘qiydigan kishi. 

Sudur –
vaqf mulklarining daromadlari hamda hisob – kitobiga javobgar 
mansabdor. 

O‘roq –
vaqf yerlarining xiroj va soliqlariga mas’ul shaxs, O‘roq shaklidagi 
nishonni sallasiga taqib yurgan. 

Mudarris –
madrasada ta’lim beruvchi ustoz. 

Imom va imom xatib –
masjid imomi hamda juma nomozlarida xutba o‘qib 
xizmat qiladigan imom. 

Muazzin – 
musulmonlarni namozga chaqiruvchi, azon aytuvchi. 

Qozi ul –
qo‘zzot
– qozilar qozisi (adliya vaziri). 

Qozi kalon 
– xonlik poytaxti hamda viloyatlar markazlaridagi qozilar va 
qozixonalar ustida nazorat qiluvchi amaldor. 

Qozii askar 
– qo‘shin qozisi. 

Tarakachi 
– meros qolgan mol-mulklarni merosxo‘rlarga taqsimlab (taraka) 
beruvchi shaxs. 
Xonlikdagi diniy va qozilik lavozimida bo‘lganlar davlat tomonidan belgilangan maosh 
hamda turli ehsonlar hisobidan kun ko‘rganlar. Madrasa, masjid, mozorlar o‘zlarining vaqf 
mulklariga ega bo‘lib, shu mulk daromadidan o‘z xizmatchilariga maosh berganlar. Vaqf 
mulklariga muttavali mutasaddi – boshliq edi. 
Yer egaligi munosabatlari va soliqlar. 
Qo‘qon xonligi xo‘jalik hayotining asosini 
tashkil qiladigan soha dehqonchilik edi. Chunki xonlikning asosini tashkil etgan Farg‘ona 
vodiysida suv manbalarining yetarli darajada bo‘lganligi dehqonchilik xo‘jaligida mo‘l hosil 

---

143 
bo‘lishni ta’minlagan. Xonlikda XVIII asrga qadar yerlarni sug‘orish uchun soylar va 
jilg‘alarning suvlaridan ham unumli foydalanilgan. 
Xonlikdagi taxt uchun o‘zaro kurashlar hamda siyosiy tarqoqlik davom etayotgan 
bo‘lishiga qaramay XVIII asr ikkinchi yarmidan boshlab ayrim tumanlarning sug‘orish 
tarmoqlari ta’mirlangan va yangilari qazilgan. Chunki, xonlikda ip va gazlama ishlab 
chiqarish hajmining ortib borishi, bu mahsulotlarni Rossiya va u orqali Sharqiy Yevropa 
mamlakatlari bozorlarida ko‘plab sotila boshlashi, ularga bo‘lgan talabning tobora kuchayib 
borishi sug‘orma dehqonchilik yerlarini kengaytirish hamda yangi yerlarni o‘zlashtirishni 
taqozo qilar edi. 
Shuning uchun ham XIX asr Qo‘qon xonligida, xususan, Farg‘ona vodiysining 
sug‘orilishi tarixida yangi davrni boshlab berdiki, aynan shu davrdan boshlab, vodiyda yirik 
sug‘orish inshootlari, ariqlar, kanallar, to‘g‘onlar qurila boshlangan. Masalan, Sirdaryoning 
asosiy irmoqlaridan bo‘lgan Norin va Qoradaryolardan suv oladigan Shahrixonsoy kanali, 
Namangan Yangi arig‘i, Chinobod arig‘i, Ulug‘nahr, Andijonsoy kanali, Oltiariq, Mutagan 
arig‘i va boshqa sug‘orish tarmoqlarining ko‘payishi, sug‘oriladigan dalalarning sezilarli 
darajada kengayishi hamda dehqonchilik va bog‘dorchilikning rivojlanishiga olib kelgan. 
Qo‘qon xonligida sug‘orish inshootlarini barpo etishning ma’lum tartib – qoidalari 
mavjud bo‘lgan. Chunonchi, sug‘orish tarmoqlari va ularni barpo etish ishlari ikki guruhga 
ajratilgan. Birinchi guruhga hajm jihatdan kichik sug‘orish inshootlaridan foydalanuvchi 
qishloq aholisi ishtirok etgan. Ularga mahalliy mutasaddi kishilar, mirobboshilar boshchilik 
qilgan. Ikkinchi guruh sug‘orish inshootlariga hajm jihatdan katta va yirik kanallar kiritilib, 
ularni bunyod qilish ishlariga xonlikning turli viloyatlaridan qazuvchi – hasharchilar jalb 
etilgan. Bunday inshootlar qurilishiga bevosita xon yoki joylardan uning vakili boshchilik 
qilgan. 
Xonlikda dehqonchilik ekinlarining aksariyati O‘rta Osiyo xonliklariga xos bo‘lib, 
g‘allachilik, bog‘dorchilik, sabzavot va poliz mahsulotlari yetishtirish hamda ipakchilik 
yaxshi rivojlangan. Donli ekinlardan makkajo‘xori yetishtirish keng tarqalgan bo‘lib, u shahar 
va qishloqlarda kambag‘allarning asosiy iste’mol mahsuloti hisoblangan. Shuningdek, XIX 
asrga kelib xonlikda paxtachilik sohasiga katta e’tibor berila boshlangan. 
Xonlik g‘arbiy qismining tabiiy sharoitida bog‘dorchilik va uzumchilikni rivojlantirish 
uchun juda qo‘lay bo‘lgan. Janubi-g‘arbiy Xo‘jand, Konibodom, Isfara, So‘x, Chimyon, 
Rishton hududlari asosan o‘rik yetishtirishga to‘la ixtisoslashgan. Bu davrda butun Farg‘ona 
vodiysida tut daraxti keng tarqalib, u tog‘ oldi va qadimgi dehqonchilik vohalaridan 
hisoblangan So‘x, Isfara, Namangan, Ashtda ipakchilik uchun qadimdan o‘stirib kelinan. 
Xonlikda yer va suv hukmron tabaqalariniki hisoblanib, yerga egalik qilishning to‘rtta 
turi mavjud bo‘lib ular quyidagilar edi: 
1.