O qo‘shmurodov, B. Shukuriddinov

6235-§. Ishqoriy va tomir magmatik jinslar

Ishqorli jinslarda aluminiyga qaraganda kaliy va natriy ko‘p bo‘ladi. Odatda ular och rangli bo‘lib, zichligi 2,7–2,8 g/sm³ ga teng. Ishqorli o‘rta jinslar yer po‘stida kam tarqalgan. Hamma magmatik jinslarning faqat 0,4 %ni tashkil etadi. Ammo ularning amaliy ahamiyati juda muhim; chunki bu jinslar bilan apatit, sfen, noyob elementlardan sirkon, strontsiy va titan ma’danli konlari bog‘liqdir.

Bularning eng ko‘p tarqalgani nefelinli sienitlar hisoblanadi.

Nefelin ko‘pchilik xususiyatlari bilan kvarsga juda o‘xshash. Shuning uchun uni kvars bilan adashtirish mumkin. Ammo nefelin kvars bilan hech qachon birga uchramaydi. Bundan tashqari ular optik belgilari bilan farq qiladi.

Nefelinli sienitlar yirik donador, chuqurda hosil bo‘lgan jinslar hisoblanadi. Ular sienitlarning o‘ta ishqoriy turiga mansubdir. Sienitlardan tarkibidagi kremniy oksidining kamligi, butunlay kvars yo‘qligi, nefelinning bo‘lishligi va ishqoriy amfibol va piroksenlar ko‘pligi bilan farq qiladi. Mineral tarkibi quyidagicha: kaliyli dala shpatlari (55–65 %) asosiy minerallardan hisoblanadi. Nefelin (15–30 %), egirin (10–20 %) ishqoriy amfibollar, ba’zan biotit ham bo‘lishi mumkin.

Ishqorli jinslarning effuziv turlari fonolitlar va «leytsitofirlar» deb ataladi.

Tomirsimon jinslar. Tomirsimon magmatik jinslar avval hosil bo‘lgan intruziv jinslar va ular ustidagi boshqa jinslar yoriqlarini tomir va daykalar shaklida to‘ldirgan jinslardir.

Intruziv va tomirsimon jinslarning tarkibi ko‘pincha o‘xshash bo‘ladi. Bu holat ularning manbai chuqurlikda bir ekanligini bildiradi. Farqi shundaki, tomirsimon jinslar keyinroq yoriqlarni to‘ldirib hosil bo‘ladi.