O. L. Muxamedov Kafedra mudiri

4. Shahar va qishloq aholisi.
Shaharlar juda qadimgi zamonda ma’muriy hokimiyat, 
savdo va hunarmandchilik markazlari, harbiy qo‘rg‘onlar sifatida Nil, Dajla va Frot daryolari 
deltalarida paydo bo‘lgan. Mashinasozlik sanoati, transport va jahon bozorining o‘sishi bilan 
shaharlarda sanoat to‘plandi, ko‘p shaharlar transport tugunlariga savdo-taqsimot markazlariga

---

aylanib bordi. Shaharlarning ma’muriy va madaniy markazlar sifatidagi mavqiylari kuchaydi. 
XX asr o‘rtalarida nomoddiy ishlab chiqarish sohalarining o‘sishi bilan shaharlarning vazifalari 
yanada ko‘pydi. Hozirgi zamon shahari odatda bir qancha vazifani bajaradi. Lekin bir xil 
vazifani bajaruvchi shaharlar ham mavjud masalan, tog‘-kon sanoati shahari,ilmiy shahar, kurort 
shahari va hatto poytaxt shaharlari bor. Ba’zi shaharlar poytaxt qilish uchun maxsus qurilgan.
XX asr boshida aholisining soni 100 mingdan ortiq 150 ta shahar mavjud bo‘lib, ularga aholining 
atigi 5 foizi to‘g‘ri kelgan. Bunday shaharlarning miqdori 90-yillarning boshida 2,5 mingni 
tashkil etdi, 2001 – yilda esa 3,5 mingdan ortib ketdi.
Urbanizatsiya hozirgi zamondagi eng muhim ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlardan 
hisoblanadi. Urbanizatsiya (lotincha – urbs-“shahar”) deb mamlakatda, hudud va jahonda 
shaharlarning o‘sishi va shahar aholisi salmog‘ining oshishiga, murakkab shaharlar 
shaxobchalari, tizimlarining paydo bo‘lishi va rivojlanishiga aytiladi.
Hozirgi zamon o‘rbanizatsiyasi butun jahonga tegishli jarayon bo‘lib, ko‘pchilik-
mamlakatlarga xos bo‘lgan uchta umumiy xususiyatiga egadir. Birinchi xususiyat-shahar aholisi 
sonining xususan rivojlanayotgan mamlakatlarda tez sur’atlar bilan o‘sib borishi. 
Ikkinchi xususiyat-aholi va xo‘jalikning asosan yirik shaharlarda to‘planishi. Bunga 
ishlab chiqarish xususiyati, uning ilm-fan, ta’lim bilan aloqasining murakkablashib borayotgani 
sabab bo‘lmoqda. Aholisi 1 mln. dan ortiq bo‘lgan shaharlar “millioner” shaharlar deb ajratish 
odati mavjud. 
Uchinchi xususiyat – shaharlar maydonining kengayib ketishi. 
Urbanizatsiya darajasiga ko‘ra jahaondagi barcha mamlakatlarni uchta katta toifaga 
ajratish mumkin. Lekin asosiy farq mamlakatlarning rivojlanish darajasiga bog‘liq. 
Rivojlanayotgan mamlakatlarda 90-yillarning boshlarida Urbanizatsiya darajasi 33 foizni 
(Ruanda 6%, Brundi 9 %, Nepal 12 %, Kambodja 16 %, Gvaniya 17 %), rivojlangan 
mamlakatlarda 72 foizni (Belgiya 97 %, Isroil 91 %, Avstraliya 85 %) tashkil etgan. Butun jahon 
bo‘yicha shahar aholisi 2001-yilda 47 foizni tashkil etdi. 
Shaharlarning tez o‘sayotganiga qaramay, jahon aholisining yarmidan ortig‘i qishloq 
joylarda yashaydi, qishloqlarning umumiy soni esa 15-20 mln. ga yetadi. Qishloq aholsining 
joylashishida asosan ikki xil shakl mavjud: g‘uj va tarqoq joylashsin. 
Qanday xil qishloqlarning mavjudligi tarixiy, iqtisodiy rivojlanishga, tabbiy sharoitining 
xususiyatlariga bog‘liq. Aholining qishloqlarda g‘uj bo‘lib joylashishi mamlakatlarning 
ko‘pchiligida ko‘p tapqalgan. Ayniqsa Rossiya, Xorijiy Yevropa, Xitoy, Yaponiyada bu shakl 
yaqqol namoyon bo‘lgan. Lekin qishloqlarning shakli xilma-xil bo‘lishi mumkin. Fermalar 
AQSH, Kanada va Avstraliyada eng ko‘p tarqalgan. Aholi joylashishining aralash turlari ham 
mavjud. Ko‘chmachi chorvochilik o‘lkalarida doimiy qishloq joylari umuman yo‘q.