O L iy V a o r t a m a X s u s t a L im V a z ir L ig I namangan davlat universiteti asqarova dilorom qurbonovna

konturi, kichik guruh, o'rta gutuh, tayyorlov guruhi.
Geometrik 
figuralarni 
burchaklari, 
tomonlari, 
soni 
bo'yicha 
taqqoslash. 
Ikkinchi 
kich ik 
guruh 
uch 
yoshli 
kichkintovlarni 
d um alo q 
predmetlarni va burchaklari bor predm etlarni larq qilishga, y a ’ ni predm etlar 
shakllarini elementar tahlil q ilishg a o'rgatadilar. Qarash uchun geom etrik shaklga 
ega b o 'lg a n . delallari y o 'q . odd iy shakldagi predmetlarni tanlashadi. B oshdagi har 
xil rangdagi. am m o bir xil shakldagi bir xil predmetlarni. masalan: uchburchak, 
kvadrat. to 'g 'ri to'rtburchak shaklidagi bayroqchalardan fo\dalanish m aqsadga
42

---

in m o fiq . bu kiehkintoyjarga shakl alom atini ajratishga yordam beradi. Shundan 
key 
in har xil rangli bir x il predm etlarni, sodda shakldagi istalgan predmetlarni, 
koptok. ip. koptok, banka, rul, g 'ildiraklarni berish m um kin. Tarbiyachi bolalarga 
predm etlarning shakllarini payqash — harakat y o 'li bilan, «shakl» so'ziga urg'u 
bcrgan holda tahlil qilishn i o'rgatadi. U predmet konturi ustidan ko'rsatkichni 
yuritib chiqadi, oxirida u predmet ustidan q o 'lin i yurgazib «d um aloq» (g ‘ ildirak) 
deydi. Bolalarni birgalikda harakat qilishga ja lb qilish m uhim . Tarbiyachi 
q o ‘ llarining harakatini kuzatib, kichkintoylarga xuddi shunday harakatni havoda 
bajarishga «yo rd am » berishadi. Predmet konturi ustidan q o ‘ l yoki ko'rsatkich 
aylantirib chiqilad i. Har gal harakat predmet ustidan qulni tekkazib chiqish bilan 
tugaydi, shunday qiiin m asa shakl haqidagi tasavvur kontur c hizig 'i bilan bogTanib 
qo lishi m u m kin . T arbiyachi bolalarda predm etlar konturini oTab olish, ularni q o ‘l 
bilan qam rab olish, qoT ni sirt b o 'y ic h a siypalab chiqish, predmetlarni dumalatish, 
ularni har xil holatda q o 'y is h istagini uy g'o tad i. N atijada dum aloq va burchakli 
predm etlarning xossalarini (turg'un, tu rg 'un emas va h.k.) topadilar. «Shakli 
b o 'y ic h a o'xshashlarini tanla» kabi o 'y in m ashqlardan foydalanish m um kin. 
C haqirilgan b ola o 'z predm etini tekshirib chiqib, uni shu shakldagi predmetlar 
turgan stolga o 'tk a z ib qo 'y is h i kerak. K eyinroq bolalar buni m ustaqil bajaradilar, 
masalan: o 'z stollari yo nida o 'tirg an hollarida har xil shakldagi predmetlarni ajratib 
qutilarga solishadi: bir qutiga d um alo q (doiraviy), ikkinchi qutiga burchakli 
(burchaklari b o 'lg a n ) predmetlarni solishadi. Ikkinchi kichik guruhda bolalarni 
doira v a kvadrat bilan tanishtiradilar.
Geometrik 
figuralarni 
o'lehash, 
umumlashgan 
tushunchalami 
shakllantirish. 
O ’ rta guruh o 'q itis h n in g dastlabki ovlarida m aktabgacha yoshdagi 
bolalarning o 'z la rig a tanish geometrik figuralar: doira va kvadratlarni farq qilish 
ham da to 'g ’ ri aytish m alakalarini m ustahkam lash kerak, Bu ishni guruhlarni 
m iqdoriy taqqoslash mashqlari va sanoqqa o'rgatish mashqlari bilan bir vaqtda 
o ’tkazish maqsadga m uvofiq. Tarbiyachi bolalarni sodda masalalar - bosh 
qotirgichlar (cho'plardan-har xil geometrik figuralar m zish) bilan tanishtirishi 
m u m kin . 7 ta cho'pdan 2 ta kvadrat tuz: 6 ta cho'pdan to 'g 'ri to riburchak tuz: 7 ta
93

---

cho 'pd an 3 ta u c h b ’jr c jjik
V.r/:
5 :а cho'pdan 2 ta uchburchak va 1 ta kvadrat luzish 
m u m k in m i? B u m ashqlar b olaning topqirligini. xotirasini. lafakkurins. rivojlanish 
im ko nin i beradi. Butun ish m a ’ lum izch illik da tuzilishi kerakligi tushunarli. O 'q u v
y ili boshida tarbiyachi b olalarning shakl haqidagi b iiim la ri darajasini aniqlaydi. 
G eom etrik figuralar haqidagi b ilim larn i m usahkam lash v a aniqlash. shuningdek 
bolalarni kataklar b o 'y ic h a o 'lch ash ga m ashq qildirish uch un katakli q o g 'o zd a
kvadratlar, to 'g 'ri to'rtburchaklar. doiralar, ovallar chizish b o 'y ic h a m ashqlar 
o 'tk a zila d i, 
G eom etrik 
figuralar, 
shuningdek 
sodda 
shakldagi 
predm etlar 
(bayroqchalar, o lx o 'rila r, o lm alar va h.k.) ning rasm ini chizishg a m atem atikadan 
10-12 ta ta lim iy faoliyat ajratiladi. Figuralarni guruhlashda b olalar bitta belgi 
b o 'y ic h a m o 'lja l olib. boshqa belgilarga e'tibor bermaydilar.
G uru hlashg a doir m ashqlar o'tkazganda bolalarn ing figura haqidagi 
b ilim la rin i sistemalashtirish m aqsadga m uvofiq. M asalan , o ld in figuralarni 
guruhlarga ajratish, so'ngra y u m alo q figuralar orasidan doira va ovallarni, 
k o ‘ pburchaklar orasidan to'rtburchaklar va uchburchaklarni ajratish kerak. 
N ih o y a t, to'rtburchak lar orasidan to 'g 'ri to'rtburchaklar va kvadratlarni topish 
kerak. B o lala r ayrim shakliar orasida bog'lanishlar o'rnatadilar. Figuralar ju ftin i 
tanlashga 
doir 
m ashqlar 
shu 
maqsadda 
x izm at 
q ila d i: 
uchburchaklar. 
to'rtburchaklar va h.k. har x il rang va o'lch am d agi, am m o bir xil proporsiyadagi 
figuralar, m asalan, teng yo nli uchburchaklar ju ft tashkil q ila d i. B o la la rd a har xil 
proporsiyadagi bir jin s li figuralarni taqqoslashadi. B olalarga m aish iy m ashqlarni 
ta k lif qilish foydali, m asalan, «T opingchi, qatorda qaysi shakl ortiqcha», 
«S h a k lla rn i tanlashda qanday xato qilishgan?» qator q ilib q o 'y ilg a n 6 ta 
uchburchak orasidan bitta to'rtburchak q o 'y ilga n va h.k.). Q a n d ay shakl 
yetishm aydi?» (uch to'rt xil o 'lch a m d a g i uchburchaklar, to 'rtburch ak lar qatorlarga 
jo ylash tirilg an . har qaysi qatorga predmetlar kattaliklari k ich ikla shib boradigan 
tartibda jo y lash tirilg an , bir qatorda bitta figura vetm aydi). B ir guruhdagi 
shakilarning ikkinchi guruhdagi shakllardan farq qilishi alom atlarini topishga doir 
m asalalar 
uchburchaklar. 
to'rtburchaklar 
va 
boshqa 
shakliar 
haqidagi
lasavvurlarini m ustahkam lash im ko nin i beradi. D oiralar va ovallar. uchburchaklar
44

---

v (I to'i lliurchaklar tasvirlangan juftlashgan jadvallardan foydalanish mumkin. 
Shakllar ikki-uch xil o'lcham da va rangda berilgan. Katta guruh uchun "Postlar 
qo'yish" o'yini bolalar ketma-ket mashq qilib turadilar. Boshlovchi oldinga boradi. 
l)oshlovchi(qarsak chaladi) signal berganda oxirgi ketavotgan bola darhol to'xtab 
qimirlamay postda turadi qolganlari yurishda davom etadi. M ana shunday qilib 
boshlovchi ham ma bolalarni o'zi belgilagan tartibda portga qo'yib chiqadi . 
Natijada bir geom etrik shakl hosil bo'ladi (katta, kichik to'rtburchak qilib, 
uchburchak aylana) so 'n g bolalardan ular qanday shaklni yasaganliklarini 
so'raladi. Oldin boshlovchi tarbiyachi bo'ladi. Keyin yangi boshlovchi saylanadi 
va har bir bola boshlovchi bo'lguncha qadar davom etadi.
T ayyorlov g u ru h i dasturida geometrik figuralar ko‘rinishini o'zgartirish, bir 
xil figuralardan boshqa xil figuralar tuzish nazarda tutilgan. Tarbiyachi bolalarga 
o 'z ixtiyorlaridagi figuralarga qarashni, ularni shakl bo'yicha taqsimlash, ular 
qanday atalishini va qanday kattalikda ekanini aytishni taklif qiladi, so'ngra esa 
qandaydir ikki-uchta figura olib, ularni birlashtirish yo'li bilan qanday yangi figura 
tuzish mumkinligini o 'ylab ko'rishni taklif qiladi. Bolalar figuralarni tuzganlaridan 
keyin, qanday yangi figuralar hosil bo'lganini va ular qanday figuralardan 
tuzilganligini gapirib berishni taklif qiladi. Qismlardan butun figuralar tuzib, 
bolalar ikkita yarim ta, to 'rtta yarimta. sakkizdan bir qismdan, doiraning to'rtdan 
biriga teng qismdan va h.k. dan nechta doira tuzish mumkinligini fahmlaydilar.
Geometrik shakllarni o'rganishda o'yin texnologiyalaridan foydalanish 
samarali 
sanaladi. 
Masalan, 
“ Topgan 
topaloq” 
didaktik 
o'yini 
M aqsad: Bolalarda geom etrik shakllarni ajratib va uni to 'g 'ri aytish ko'nikmasini 
hosil qilish. Fikrlash, tinglash va to 'g 'ri javob berishga o'rgatish.