O kzbekiston respubl1kasi oliy ya cprta m axsus ta’lim vazirligi

Gidrotexnik inshootlarni loyihalashtirish
Suv manbasi to‘g‘on (platina) yoki darnba (to‘siq)lar ko'rinishida 
quriladi. Agarda to‘g‘on yoki dambalar tuproqdan qilinishi loyiha- 
lashtirilgan bo‘lsa, unda quyidagi talablar amalga oshiriladi:
To‘g‘on yoki damba uchun shlyuza—darvoza uchun eng tor joy 
tanlanadi, suv urib ketmasligi uchun ishonchli, tuprog'i mustahkam 
boigan joy tanlanadi.
1. Suv manbasi 100% suv bilan ta’minlanishi lozim.
2. To‘g‘on yoki damba to‘siqlari mustahkam qiyalikka ega va tuproq 
sifatiga bogdiq bo‘ladi. Qumloq bodgan joy talabga javob bermaydi. 
Dambalar shunday mustahkam qurilishi kerakki, suv kuchli bosim bi­
lan dambani olib ketmasligi kerak. Damba cho'qqisidagi o'tish joyi 6 
m, (eni) o‘tmaydigan joyi 3 m. Damba cho'qqisi suvdan 1,5—2 m baland 
bodishi kerak (albatta sharoitga qaraladi).
Ayniqsa yaylov hovuzlarini joylashtirishda kuchli shamol esishi 
hisobga olinadi va minimal todqin bodadigan maydonlar tanlanadi. 
Chunki suv todqinlari dambalarni ishdan chiqaradi. Damba qiyaliklari 
yoki otkoslari chim yotqizilib yoki qamish o'tkazilib mustahkamlanadi. 
Qamish (Phragmites communis) balandligi 60-70 sm suv sathidan 1 
m balandroq joyga suv sathi ko‘tarilganda qamish nihollari suv ostida 
qolib ketmasligi uchun o'tqaziladi. Qamish nihollari masofasi 1,2 m 
olinadi, birinchi yili ular sayoz o'tqaziladi va ikkinchi yili 1,5 m keng- 
likda qoldiriladi. Bunday kenglikdagi qamish poyalari suv to‘lqinlari 
dambani buzishiga yo‘1 qo‘ymaydi. Qamish ko'payib ketmasligi uchun 
qirqib turiladi. Dambaning yuzasiga chim yotqizilsa ham bodadi.
Suv chiqishi inshootlari.
Hovuzda suv almashinuvini ta’minlash va 
suv chiqib turishi uchun modjallanadi. Suv chiqadigan inshoot mustah­
kam joyga quriladi. Iloji boricha sarjo‘na qurish maqsadga muvofiq. Suv 
chiqadigan joyda beton yotqiziladi, suvning chiqish joyida baliq tutgich 
qurish maqsadga muvofiq. Suv chiqish inshootlarida baliqlarni yigdsh 
uchun maxsus moslamalar quriladi (18-rasm).
Baliq tutgichlari baliq ovlash uchun xizmat qiladi. Baliq tutgich dam­
baning pastki qismida quriladi. Baliq tutgich hovuzlarining kategori- 
yasiga qarab quriladi: chavoqlar uchun, rnayda baliqchalar uchun, sego- 
letkalar va tovar baliqlar uchun modjallanadi. Baliq tutgich avtomatik 
qurilmadan iborat bodishi kerak. Baliq tutgichining baliq yig'adigan gu-
6 7

---

ruhlari va kattaligi hovuzning maydoni va boqiladigan baliq turiga ham 
bogdiq. Nerest hovuzlari yoki o'stiruvchi hovuzlarning baliq tutgichlari 
shunday qurilishi kerakki, suv chiqayotgan paytda balchiq baliqning 
normal holatiga ta’sir etmasin, suv loyqalanmasdan, baliqchalar jarohat- 
lanmasdan hovuzdan chiqib, baliq tutgich moslamasiga tushishi kerak. 
Baliqchalarning jabrasi ifloslanmasligi kerak, ayniqsa do'ngpeshana qat- 
tiq zararlanadi, natijada uning nobud bo'lish foizi ancha oshadi. Segolet- 
kalarni yig'ish uclnin maxsus moslamalar 19-rasmda ko'rsatilgan.
Baliqlarni himoyalovchi inshootlar.
Hovuzni suv bilan ta’minlovchi 
ariqlarda yoki hovuzga begona baliqlar kirmasligi uchun suv kiradigan 
trubaga maxsus chambaralar quriladi. Xuddi shunday moslama hovuzdan 
suv oqirni bilan baliq chiqib ketmasligi uchun chiqadigan joyga quriladi.
Suv kiradigan joyga begona va xashaki baliqlar hovuzga kirmasligi 
uchun yana kapron to‘rdan konussimon moslama (bezdoloviy. ko'zlari 
1-2 mm to‘r) quriladi. Un kombinatida ishlatiladigan kapron sito: 
№10—№20 lar dor yasash uchun ishlatiladi. Suv tushadigan va chiqadi­
gan inshootlardagi himoya moslamalari hamma vaqt tozalanib turilishi 
lozim. Chavoq o'stiriladigan hovuzlarning suv kiradigan va chiqadigan 
joylarida №46 kapron sito ishlatiladi. Bunday kapron sitolar un zavod- 
larida bo‘ladi. Sitolar liar ikki soatda tozalanadi.