O. K. Iminov iqtisod fanlari doktori, professor

V alu ta  ch ek lanish larinin g  o ‘rnati!ish  tartib i. 
V aluta  c h e k la - 
nishlarining  mavjud  boMishi  yoki  bo'lmasligi  davlatning  iqtisodiy 
rivojlanganlik  darajasi,  iqtisodiy va  moliyaviy siyosatiga  bog‘liq  b o ‘lib, 
valuta tizimining elementi  hisoblanadi.  Valuta cheklanishlari  hukum at 
tom onidan  qonuniy asosda  milliy iqtisodiyot  manfaatlarni  himoyalash 
maqsadida  kiritiladi.
Valuta  qimmatliklari  bilan  amalga  oshirilayotgan  operatsiyalarga 
cheklashlar Xalqaro Valuta  Fondi  orqali davlatlararo muvofiqlashtirish 
obyektiga  kiradi.
Valuta  munosabatlariga xizmat  ko‘rsatuvchi va ularni  muvofiqlash- 
tiruvchi  milliy  organlarning  maqomi.  Bu  valuta  tizimining  muhim 
institutsional  elem entidir.  G a p   m am lakat  valuta  m unosabatlarini 
boshqaruvchi  va  muvofiqlashtiruvchi  milliy  organlar  (Markaziy  bank, 
Iqtisodiyot  va  Moliya  vazirligi,  b a ’zi  mamlakatlarda  valuta  nazorat 
organlari)  faoliyati  haqida bormoqda.  Milliy valuta qonunchiligi  ushbu 
davlat  hududida  milliy va  xorijiy  valutadagi  (egalik  huquqi,  olib  kirish 
va  olib  chiqish,  oldi-sotdi)  operatsivalarni  muvofiqlashtiradi.
Jahon  valuta  tizimi  —  bu jah o n  bozori  (xo‘jaligi)  ning  rivojlanishi 
asosida shakllangan va davlatlararo  kelishuvlar bilan  mustahkamlangan 
xalqaro  valuta  munosabatlarini  tashkil  etish  shaklidir.  Jahon  valuta 
tizimining  tashkiliy  asosi  bo ‘lib,  milliy  valuta  tizimi  ham da  ushbu 
tizim ga  kirayotgan  h ar  bir  m am lakat  valuta  m exanizm ini  tashkil 
etilishining  davlat-huquqiy  shakli  hisoblanadi.
Jahon  valuta tizimi  XIX  asrning o ‘rtalariga  kelib shakllandi.  Jahon 
valuta  tizimi  milliy  valuta  tizimi  elementlari  bilan  yaqindan  aloqada 
bo'lgan  m a ’lum  bir  elementlarni  o ‘z  ichiga  oladi.  Ular  quyidagilar:
Zaxira  valutalari,  xalqaro  hisob-kitob  valuta  (pul)  birligi  (SDR);
Valutalarning  o ‘zaro  konvertatsiya  qilinish  shartlari;
Valuta  paritctlarining  soddalashtirilgan  (unifikatsiya)  rejimi;
Valuta  kurslari  rejimlarini  tartibga  solish  (reglamentatsiya);
Valuta  cheklanishlarini  davlatlararo  muvofiqlashtirish;
Xalqaro  valuta  likvidligini  davlatlararo  muvofiqlashtirish;
Xalqaro  kredit  m u o m a la   q urollaridan  foydalanish  qoidalarini 
soddalashtirish  (unifikatsiya);
X a l q a r o   h i s o b - k i t o b l a r   a s o s iy   s h a k l l a r i n i   s o d d a l a s h t i r i s h  
(unifikatsiya);
Jahon  valuta  va  oltin  bozorlari  rejimi;
Davlatlararo valuta muvofiqlashtirilishini amalga oshiruvchi xalqaro 
tashkilotlar.

---

Zaxira  valutalari,  xalqaro  hisob-kitob  valuta  (pul)  birligi  (SDR). 
J a h o n   valuta  tizimi  ja h o n   p u lla rin in g   a m al  qiluvchi  shakllariga 
asoslangandir.  J a h o n   puli  deb  xalqaro  m unosabatlarga  (iqtisodiy, 
siyosiy,  madaniy)  xizmat  ko'rsatuvchi  pullarga  aytiladi.  J a h o n   pullari 
amaldagi  shakllarining evolutsiyasi  birm u nch a kechikib b o ‘lsa-da,  oltin 
pullardan  boshlab  to  kredit  p u llargacha  bo 'lg an  milliy  pullarning 
rivojlanish  yo ‘lini  qayta  bosib  o'tadi.
Bunday  qonuniyat  asosida  ja h o n   valuta  tizimi  XX  asrga  kelib 
jahon  yetakchi mamlakatlarining bir yoki  bir nechta milliy valutalariga 
(an’anaviy  yoki  Yevrovaluta  shaklida)  yoki  xalqaro  valuta  birligiga 
(SDR)  asoslanadi.
Xalqaro  hisob-kitob  valuta  birligi  xalqaro  talab  va  majburiyatlarni 
o'zaro solishtirish, valuta pariteti  h a m d a   kursni  belgilash u c hu n  shartli 
masshtab  va  xalqaro  to'lov  ham da  zaxira  vositasi  sifatida  ishlatiladi. 
Oltinning  demonetizatsiyasi jarayoni,  y a ’ni  Yamayka  (1976—1978  y.) 
valuta  islohoti  natijasida  oltinning  yuridik  jihatdan  pul  funksiyasini 
yo‘qotishi, ja h o n  puli sifatida m uvozanatsiz milliy pullar ishlatilishining 
salbiy  o q ib atla ri  valuta  tizim iga  S D R n i   (qarz  o lish n in g   maxsus 
huquqlari),  EKYuni  (Yevropa  hisob-kitob  pul  birligi)  tatbiq  etishga 
s h a ro it  y a ra tib   berd i.  J a h o n   p u l l a r i n i n g   u s h b u   yangi  s h a k lla ri 
mamlakatlarning  maxsus  hisob-varaqlarda  yozuvlarni  amalga  oshirish 
yo‘li  orqali  naqdsiz  xalqaro  hisob-kitoblarni  amalga  oshirish  uch un  
ishlatilgan:  S D R   —  X alq aro  V a lu ta   F o n d i d a ,  E K Y u   —  v aluta 
hamkorligining  Yevropa  fondida,  1994-yildan  boshlab  Yevropa  Ittifo- 
qinjng  Yevropa  valuta  institutida.  S D R   va  EKYuning  shartli  qiymati 
o ‘rtacha  tortilgan  qiymat  h a m d a   v aluta  savatiga  (korzina)  kirgan 
valutalar kurslarining o'zgarishi asosida hisoblanadi.  Yevropa  Markaziy 
banki  dastlab  1999-yilning  boshidan  naqdsiz  liisob-kitoblar  uchun, 
2002-yildan  b o sh la b   esa  naq dli  s h a k ld a   EK Y u  o ‘rniga  Yevroni 
muomalaga  kiritdi.
S D R   kursini  AQSH  dollariga  yoki  savat  tarkibiga  kirgan  boshqa 
bir valutaga  nisbatan  hisoblanishi  3  asosiy  elem entni  o 'z   ichiga  oladi:
1)  taalluqli  valuta  birliklaridagi  valuta  kom ponentlari.  U lar  quyi- 
dagicha aniqlanadi:  (valutaning savatdagi solishtirma og‘irligi)  h  (uning 
AQSH  dollariga  nisbatan  so‘nggi  3  oy  ichidagi  o ‘rtacha  bozor  kursi) 
bundan  oldingi  S D R   kursiga  muvofiqlashtirilgan  holda;
2)  valutalarning  AQ SH  dollariga  nisbatan  bozor  kurslari;
3)  valuta  komponentlarining  dollarli  ekvivalenti.  U  quyidagicha 
hisoblanadi:  (valuta  kom ponenti)  /   (valuta  kursi)  funt  sterlingdan

---

tashqari,  (funtning  valuta  kom ponenti)*(do!larga  n isb a ta n   valuta 
kursiga).
K eltirilgan  h iso b-k itob lard an  k o ‘rinib  turibdiki,  u s h b u   sanaga 
1  S D R   =   J ,34  AQSH  dollariga  teng  ekan.  Valuta  kursining  S D R  
birliklarida ifodalanishi  rasmiy xarakterga ega va u faqatgina valutalarni 
A Q S H   dollariga,  dollar  orqali  esa  boshqa  valutalarga  bo'lgan  bozor 
kurslarini  r o ‘yxatga  oladi.
E rkin   suzuvchi  v a lu ta   kurslari  va  ularn ing  m u vozanatsizligi 
sharoitida  turli  mamlakatlar  h a m d a   xalqaro  tashkilotlar  tom onidan 
valuta savati  uslubi qo'yilgan maqsadlardan kelib chiqib  (valuta kursini 
aniqlash,  xalqaro  valuta  birligini  yaratish,  b aho  valutasi  va  qarz 
valutasini  indeksatsiya qilish), valutalarni turli to ‘plamidan foydalangan 
holda  ishlatilmoqda.
Yevropa  valuta  ittifoq id a  valuta  paritetlarin ing   asosi  sifatida 
Yevropa  Ittifoqi  mamlakatlarining  12  valutasidan  iborat  EKYu  valuta 
savati  ishlatilgan.  1999-  yildan  boshlab  Yevropa  valuta  ittifoqining 
yagona  valutasi  Yevrodir.  B undan  tashqari,  bir  qator  mam lakatlar 
(taxm inan  20ta  davlat)  o ‘z  valutalari  kursini  saqlash  maqsadida  yakka 
tartibdagi  valuta  savatidan  foydalanmoqda.