O. K. Iminov iqtisod fanlari doktori, professor

Jahon  valuta  va  oltin  bozorlari  rejimi. 
Ja h o n   valuta  bozori  yer 
kurrasi  b o ‘ylab  joylashgan  ja h o n   moliyaviy  markazlarida  mavjuddir. 
Zam onaviy jahon valuta bozori elektron telekommunikatsiya tizimidagi 
bozor  desak  mubolag‘a  boMmaydi.  U shbu  bozor  operatsiyalar  hajmi 
b o ‘yicha  moliyaviy bozorlar ichida eng yirigi  bo ‘lib,  «Spot»,  «Forvard», 
« F y u c h e rs » ,  « O p sion » ,  «Svop»  va  b o s h q a   m o liy av iy   h o s ila la r  
bozorlaridan  iboratdir.
Oltin  bozorlari  —  bu,  oltin  savdosining  maxsus  markazlari.  U shbu 
bozorlarda  sanoat-m aishiy  iste’mol,  xususiy  iste’mol,  investitsiya, 
tavakkalchilik,  chayqovchilik,  xalqaro  h iso b -k itob lar  uchun  z a ru r 
bo ‘lgan  valutani  sotib  olishni  sug‘urtalash  m aqsadida  oltinni  b ozor 
bahosidagi  m untazam   oldi-sotdisi  tashkil  etilgan.
Ja h o n   valuta  tizimining  amal  qilish  xarakteri  va  muvozanatliligi 
uning  tamoyillarining  jahon  x o ‘jaligi  tarkibiy  tuzilishi,  kuchlarning 
joylashishi  va  yetakchi  m am lakatlar  manfaatlariga  mosligi  darajasiga 
bog‘liqdir.  U shbu  sharoitlarning  o ‘zgarishi  natijasida  jah o n   valuta 
tizimining davriy inqirozi vujudga keladi.  Bu  inqiroz zikr etilgan  valuta 
tizim ining  yemirilishi  va  yangi  valuta  tizimining  barpo  etilishi  bilan 
yakunlanadi.
Hududiy  valuta  tizimi  —  bu  hududiy  birlashm a  a ’zolari  bo ‘lmish 
mamlakatlarning davlatlararo kelishuvlar bilan  mustahkamlangan valuta 
munosabatlarini tashkil  etishning shaklidir.  Bunga yaqqol  misol sifatida 
Yevropa  valuta  ittifoqini  keltirish  mumkin.
H u d u d iy   v a lu ta   tiz im in in g   e le m e n tla r i  j a h o n   v a lu ta   tiz im i 
elementlariga  o'xshashdir.
Ja h o n   va  hududiy  valuta  tizimlari  o ‘zgaruvchan  sharoitlarga  tez 
moslasha  oladigan,  egiluvchan  b o ‘lishi  ham d a  alohida  davlatlar  va 
bu tu n   ja h o n   m anfaatlarida  m u v o za n a tn i  saqlash  xususiyatiga  ega 
bo ‘lish  lozim.
F a q a tg in a   s h u n d a y   s h a r o i tl a r d a   v a lu ta   tiz im i  u z o q   m u d d a t 
davomida  muvaffaqiyatli  amal  qilishi  mumkin.

---

Davlatlararo  kelishuvlar bilan o ‘rnatiladigan valuta munosabatlarini 
tashkil  etishning  davlat-huquqiy  shakli  sifatidagi  valuta  tizimi  bir 
vaqtning o ‘zida paydo bo‘lgani yo‘q.  Uning pul tizimidan  ajrab  chiqishi 
va  m ustaqil  kategoriyaga  aylanishi  qiym at  pul  sh a k lin in g   uzoq 
rivojlanishi  ham da  pul  o'rnini  bosuvchilar  paydo  bo'lishi  jarayonida 
sodir  bo‘lgan.
Pul  tizimi  qiymatning  pul  shakli  pul  vazifasining  noyob  metallarga 
va  so ‘ng  oltinga  o ‘tishi  bilan  vujudga  keladi.  Bunda  pul  tizimini 
tashkil  etish  asoslari  barcha  m amlakatlar  uchun  um um iy  bo'lgan.  Bu 
birinchi  navbatda pul  metalidan  tangalarning erkin  zarb etilishi,  qiymat 
belgilarini  t o ‘sqinliksiz  oltinga  almashtirilishi  va  oltinning  bir  mamla- 
katdan  boshqa  mamlakatga  erkin  harakatidan  iboratdir.
Valuta  tizimi  o ‘zining  zamonaviy  shakliga  kelguncha  uzoq  tarixiy 
davrni  bosib  o ‘tgan.  Birinchi  jah o n   valuta  tizimi  stixiyali  ravishda 
sanoat  inqilobidan  so‘ng  oltin  monometalizm i  asosida  oltin-tanga 
standarti shaklida shakllangan. Yuridikjihatdan esa  mazkur tizim  1867- 
yil  Parij  shahrida  b o ‘lib  o ‘tgan  konferensiyada,  davlatlararo  kelishuv 
sifatida  rasmiylashtirilgan.  Ushbu  jahon  valuta  tizimi  ja h o n   pulining 
yagona  shakli  sifatida  oltinni  rasmiy  tan  oigan  edi.
XIX  asrda  xalqaro  savdoning  rivojlanishi  bilan  ko‘pchilik  davlatlar 
o ‘zlarida «oltin  standarti»ni  kiritdilar,  ya’ni  sliu  davrdan  boshlab  maz­
kur  davlatlar  valutalarining  kursi  va  qiymati  shu  valutalar  zaminida 
y otgan   o ltin   m iq d o r in in g   q iy m a ti  bilan  b e lg ila n a d ig a n   b o i d i .  
Davlatlarning  markaziy  (milliy)  banklari  o ‘z  navbatida  milliy  qog'oz 
p u lla r n i  ta a llu q li  o ltin   m iq d o r ig a   (balio  m a s s h ta b ig a   a so san ) 
almashtirishga  majbur  edilar.
Birinchi  va  Ikkinchi Jahon  urushlari  orasidagi jah o n  valuta tizimini 
«oltin-deviz  standarti»  tizimi  deb  atasa  boMadi.  Bu  davr  ayniqsa 
davlatning  iqtisodiyotga  kuchli  aralashuvi  bilan  xususiyatlidir.  Deyarli 
barcha davlatlarda bojxona to'siqlari  kiritilib,  oqibatda  kapitalga,  ishchi 
resurslariga  bo'lgan  talab  va  taklifning  erkin  aloqasi  ja h o n   bozorida 
chegaralandi.
Ikkinchi  Jaho n  valuta  tizimi  1922-yilda  G enuya  shahrida  bo ‘lib 
o'tgan  konferensiyada  davlatlararo  kelishuv  sifatida  yuridik  jihatdan 
shakllangan  edi.
M azkur  xalqaro  konferensiya  arafasida  jahonning  30  dan  ziyod 
davlatlarining  pul  tizimlari  oltin-deviz  standartiga  asoslangan  edi. 
Davlatlarning  milliy  kredit  pullari  xalqaro  to ‘lov  va  zaxira  vositalari 
sifatida  ishlatila  boshlandi.  Biroq  Birinchi  va  Ikkinchi  Ja hon  urushlari

---

orasidagi  davrda  zaxira  valutasi  m a q o m i  rasmiy  ravishda  biror-bir 
valutaga  hali  biriktirilmagan  edi.
B retton-Vuds  valuta  tizimining  asl  m ohiyati  qat’iy  yoki  barqaror, 
o'zgaruvchanligi  sezilmas  valuta  kurslarini  joriy  etishdan  iborat  edi. 
Ikkinchi jahon urushidan ham siyosiy,  h am  iqtisodiyjihatdan nihoyatda 
c h a r c h a b   c h iq q a n   d a v la tla r  j a h o n   b o z o r id a   d a v la tla ra ro   v a lu ta  
m u n o s a b a tla rid a   h u k m   su ra y o tg a n   tartib siz lik k a   b a r h a m   berish  
maqsadida  1944-yilda  AQ SH ning  Bretton-V uds  nomli joyida  xalqaro 
valuta-moliya  konferensiyasini  chaqiradilar.
Jahonshumul ahamiyatga ega bo'lgan  Bretton-Vuds xalqaro valuta- 
moliya konferensiyasi  1944—47-yillar m obaynida bo ‘lib o ‘tgan.  Mazkur 
konferensiyada  qabul  qilingan  Kelishuv  moddalari  urushdan  so'nggi 
j a h o n   valuta  tizimining  tamoyillarini  belgilab  berdi.  Bu  tamoyillar 
quyidagilardan  iborat  edi:
l.Oltinga  va  ikki  zaxira  valutasiga,  y a ’ni  A Q SH   dollari  ham d a 
qism an  Buyuk  Britaniya funt  sterlingiga asoslangan  davlatlararo  oltin- 
deviz  standarti  tizimi  o'rnatildi.  B unda  oltin-deviz  standarti  faqatgina 
davlatlararo  munosabatlarda  saqlanib  qolgan  b o ‘lib,  m am lakatlarning 
pul  tizimlari  esa  oltinga  alm ashmaydigan  kredit  pullarga  asoslangan 
edi.
O ltinni,  j a h o n   valuta  tizim in ing   asosi  sifatida  ishlatilishining 
quyidagi  asosiy  4  shakli  ko‘zda  tutilgan  edi:
a)  valutalarning  oltin  paritetlari  saqlanib,  Xalqaro  Valuta  Fon did a 
ularni  qayd  etish  tartibi  kiritilgan  edi;
b)  oltin xalqaro hisob-kitoblar b o ‘yicha qoldiqni so'ndirish vositasi 
va  ijtimoiy  boylikning  ramzi,  Xalqaro  valuta  likvidligining  m uhim  
kom ponenti  sifatida  ishlatila  bordi;
d)  AQSH  o'zining  o'sgan  valuta-iqtisodiy  qudratiga va  kapitalistik 
dunyoda  o'zining  eng  yirik  oltin  zaxiralariga  tayangan  holda  A Q SH  
dollariga  asosiy  zaxira  valutasi  m aqom ini  biriktirib  qo'yish  maqsadida 
dollarni  oltinga  tenglashtirib  qo'ydi;
e)  shu  m aqsadda  AQ SH  g'aznaxonasi  xorijiy  davlatlar  markaziy 
(milliy) banklari va hukum at tashkilotlariga A Q S H   dollarlarini  oltinga, 
bir  unsiya  oltin  35  A Q SH   dollari  rasmiy  b ah o   asosida  almashtirishni 
davom  ettirdi.  Oltinning  bunday  rasm iy  bahosi  1934-yilda  A Q S H  
dollarining  baho  masshtabi  asosida  kiritilgan  edi.
2. 
Valutalarni  o 'z a ro   solishtirilishi  va  o 'z a ro   almashuvi,  Xalqaro 
Valuta  Fondi  a ’zolari  bo'lm ish   davlatlar  o 'rta sid a   rasmiy  ravishda 
o ‘zaro  kelishib  olingan  h am d a  q a t’iy  belgilangan,  A Q SH   dollarlarida