O. K. Iminov iqtisod fanlari doktori, professor

17 -  O.Yu.  Rashidov  va  bosh.
257

---

ifodalangan,  valuta paritetlari  asosida amalga oshadigan bo'ldi.  0 ‘zaro 
kelishib  olingan  bunday  paritetlarning  o ‘zgartirilishi  faqat  F o n d n in g  
ruxsati  bilan  amalga  oshishi  m umkin  edi.
3. 
Valutalarning  q a t’iy  belgilangan  kurslar  rejimi  kiritildi.  Valuta- 
larning  bozor  kurslari  paritetidan  kichik  miqdorlarda  oqishi  m u m k in  
edi.  Xalqaro  Valuta  Fondining  Nizomiga  muvofiq  valuta  kurslarini 
bunday  oqishi  paritetidan  + ;-   1%,  Yevropa  valuta  kelishuviga  asosan 
esa  + ; -   0,75%  (ya’ni,  taxm inan  l,5%)ni  tashkil  etishi  m um k in  edi. 
Valuta kurslari tebranishining bunday chegaralarini  saqlash m aqsadida 
m azkur shartnomaga kirgan  davlatlar markaziy (milliy) banklari A Q SH 
dollarlarida  yoki  o ‘z  milliy valutalarida  valuta  intervensiyasini  amalga 
oshirishga  majbur  edilar.
Bretton-Vuds  valuta  tizimi  m a ’lum  bir  davr  mobaynida  o'ziga 
yuklatilgan  funksiyalarni  yaxshi  bajarib  keldi.  Biroq  bu  mazkur valuta 
tizimining  nuqsonsiz  ekanligidan  dalolat  emas  albatta.
Bretton-Vuds  valuta  tizimi,  boshidanoq  A Q S H ,  AQSH  dollari 
manfaatlari  uch un   xizmat  qilishga  mo'ljallangan  valuta  tizimi  edi. 
Bu  tiz im   A Q S H   d o l la r in i  b o s h q a   d a v la tla r   v a lu ta la ri  u s ti d a n  
hukmronligini  ta ’minlagan.  A m m o  jahon  valuta  bozoridagi  bunday 
ahvol,  AQSHning  jaho n   iqtisodiyotidagi  ulushini  qisqarib  borishi  va 
Yevropa  Iqtisodiy  hamjamiyati  davlatlari  h a m da   Yaponiya  rolining 
o'sib  borishi jarayonida  saqlanib  qolishi  amri  mahol  edi.
Bretton-Vuds  valuta  tizimining  inqirozi  ja h o n   valuta  bozoridagi 
tartibsizliklarga  olib  keldi.  A m m o   bu n d ay   tartibsizliklar  u z o q q a  
c h o ‘zilmadi.  1976—78-y illard a  A Q S H n in g   K in g sto n   (Yam ayka) 
shahrida bo'lib o ‘tgan xalqaro  moliya-kredit  konferensiyasida to'rtinchi 
jaho n  valuta  tizimiga  asos  solindi.
To'rtinchi jah o n   valuta  tizimining  asosiy  tamoyillari  quyidagilar:
a)  oltin-deviz  standarti  o ‘rniga  S D R   standarti  kiritildi.  U shbu 
xalqaro  hisob-kitob  valuta  (pul)  birligining  yaratilishi  (O.  Em minger 
loyihasi bo'yicha)  haqidagi kelishuv  1967-yilda  XVF a ’zolari b o ‘lmish 
davlatlar  t o m o n id a n   im zolandi.  S D R n in g   m u o m a la g a   kiritilishi 
munosabati  bilan  XVF  Ustaviga  kiritilgan  birinchi  o'zgartirish  1969- 
yilning  28-iyulida  kuchga  kirdi;
b)  oltinning  demonetizatsiya jarayoni  yuridik jihatdan yakunlandi. 
Uning  rasmiy  bahosi,  oltin  paritetlari  va  AQSH  dollarlarini  oltinga 
almashinishi  bekor  qilindi.  Yamayka  kelishuviga  asosan  endi  oltin 
qiymat  o ‘lchovi  va  valuta  kurslari  uchun  boshlanqich  hisob  nuqtasi 
b o ‘la  olmaydi;

---

d)  a ’zo  mamlakatlarga  h a r  qanday  valuta  kursi  rejimini  tanlab 
olish  huquqi  berildi;
e)  XVF yangi  sharoitlarda davlatlararo valuta muvofiqlashtirilishini 
jonlantirishi  lozim  edi.
Shu  bilan  birgalikda  Yamayka  valuta  tizimi  sharoitida  valutalar 
kurslarining rejimi erkin suzuvchi b o ‘lib, AQ SH  dollari standarti o ‘rniga 
k o ‘p  valutali  standart  qabul  qilindi.
S D R n i n g   1970-yildan  b osh lab   to   ho zirg i  k u n g a c h a   b o ‘lgan 
muomalasiga  nazar  tashlansa,  ushbu  valuta  (pul)  birligi  jah o n   puli 
b o ‘lishidan  hali yiroqligi  bevosita  ko‘zga  tashlanadi.  B undan  tashqari, 
m a z k u r   davr  m o b a y n id a   quyidagi  bir  q a to r   m u a m m o l a r   p a y d o  
b o ‘ldi:  1)  emissiya  va  ta q s im o t;  2)  t a ’m in o t;  3)kursni  a n iq la s h  
uslubi;  4)  S D R d a n   fo y d ala n ish   jara y o n la ri.
1998-yilning may oyida  SDRga 4 valuta biriktirilgan,  holbuki  1980- 
yilda  ularning  soni  15ta  edi.  S D R   asosan  X V Fning  operatsiyalarida 
milliy  valutalar  qayta  hisob-kitob  koeffitsienti,  valutalarni  solishtirish 
m asshtabi  sifatida  ishlatiladi.  Kvotalar,  k red itlar,  d a ro m a d la r   va 
xarajatlar  ushbu  valuta  hisob-kitob  birligida  ifodalangan.
XVFdan  tashqarida  S D R   cheklangan  jarayonlarda  ishlatiladi:
1)  masalan,  Fransiya  franki  va  Shveytsariya  franki  o ‘rniga  turli 
xalqaro  konvensiyalarda;
2)  jah o n  ssuda  kapitallari  bozorida  ayrim  hisobvaraqlar,  obliga- 
tsiyalar,  sindikatsiyalashgan  kreditlarning  nom inali  S D R lard a   ifoda­
langan;
3)  o 'n d a n   ziyod  xalqaro  tashkilot  S D R larda   hisobvaraq  ochish 
huquqiga  ega  bo'ldi;  80-yillarda  ushbu  cheklovlar  «svop»,  muddatli 
s h a rtn o m a lar,  kreditlar,  kafolatlar,  sovg'alar  ta q d i m   etilishi  kabi 
operatsiyalar amalga  oshayotgan  hisobvaraqlar b o ‘yicha  bekor qilindi. 
S D R la r   ras man  banklar,  k o rx on alar,  xususiy  shaxslar  to m o n id a n  
ishlatilishi  mumkin.
Shu sababli  o ‘ta muvafifaqiyatli b o ‘lmasa-da  EK Y udan,  1999-yildan 
b o s h la b   esa  Y evrodan  farqli  o ‘laro q  xususiy  S D R l a r   rivojlanib 
borm oqda.  Xususiy  S D R lar  bozori  asosan  bank  depozitlari,  qisman 
depozit  sertifikatlari  va  Xalqaro  obligatsiyalar  shaklida  o ‘nlab  milliard 
dollarlar  hajmida  baholanadi.
Zam onam izga  xususiyatli  bo'lgan  narsa  —  iqtisodiyot  va  valuta 
borasidagi  hududiy  integratsiyaning  a w a la m b o r   g ‘arbiy  Yevropada 
rivojlanishidir.  Integratsion jarayonlarning  rivojlanish  sabablari  bo'lib 
quyidagilar  hisoblanadi:

---

—  xo‘jatik  hayotining  baynalmilallashuvi,  ishlab  chiqarishning 
xalqaro ixtisoslashuvi va birlashuvining kuchayishi,  kapitallarning o ‘zaro 
aralashib  ketishi;
—  raqobatdosh  markazlarning jah o n   bozorlaridagi  o ‘zaro  kurashi 
va  valuta  barqarorsizligi.
EVI  —  bu,  xalqaro  (hududiy)  valuta  tizimidir,  y a ’ni  iqtisodiy 
integratsiya doirasida valuta amali  bilan  bog‘liq  iqtisodiy munosabatlar 
yig‘indisidir;  va luta   kurslarini  b arq a ro rla sh tirish   va  integratsiya 
jarayonlarini  rag‘batlantirish  maqsadida  «Umumiy  bozor»  davlatlari 
valuta  munosabatlarini  tashkil  etishning  davlat-huquqiy  shaklidir.
EVI  — jah on   valuta  tizimining  (Yamayka)  tizim  ostisidir.  G'arbiy 
Yevropa  integratsiya  majmuasining  xususiyatli  tonionlari  Yamayka 
valuta  tizim idan  farqli  o ‘laroq  EVI  tarkibiy  tuzilish  tamoyillarini 
belgilab  b e ra d i.  EVI  Y e v ro p a   v a lu ta   birligi  boMmish  EK Yuga 
asoslangan.  EKYuning shartli qiymati  El  mamlakatlarining  12 valutasini 
o ‘z  ichiga  oigan  valuta  savati  uslubi  asosida  a n iq langan.  EKYu 
savatidagi  valutalarning  ulushi  Elga  a ’zo-davlatlar  YaIM   va  ularning 
o ‘zaro  tovar  almashuvidagi  m am lakatlarning  ulushi  h a m d a   qisqa 
muddatli  q o ‘llab-quvvatlash  kreditlaridagi  ishtirokiga  bog‘liq  edi.  Shu 
sababli  EKYuning  eng  salmoqli  kom ponenti  b o ‘lib  (taxm inan  1/3) 
G F R   markasi  hisoblanar  edi.  1993-yilning  sentabr  oyida  Maastrixt 
kelishuv iga  b i n o a n   v a lu ta la r n in g   EK Y udagi  «absolut  o g ‘irligi» 
m uzlatilg an,  biroq  «nisbiy  o g ‘irligi»  valutalarning  b o z o r  kursiga 
muvofiq  te b r a n a r   edi.  Xususan,  1993-yilning  oktabr  oyida  G F R  
markasining ulushi  32,6%,  Fransiya frankiniki  19,9%,  Buyuk  Britaniya 
funt  sterlingi  11,5%,  Italiya  lirasi  8,1%,  Daniya  kronasi  2,7%  va 
boshqa  shu  kabilarga  teng  edi.