O. F. Fayzullayev, O. O. Fayzullayev, M. S. Bahronova

1.114. Massasi 23,2 g bo‘lgan volfram (VI) oksidini qaytarishga yetarli bo‘lgan vodorodni olish uchun qancha miqdor rux kerak? (Javob: 0,3 mol).
1.115. 40 g massali ko’mirni yondirganda hosil bo‘lgan karbonat angidrid tarkibida 111 g kalsiy gidroksid bo‘lgan eritma orqali o‘tkazilganda dastlab hosil bo’lgan cho‘kma to‘liq erib ketgan. Ko‘mir namunasidagi uglerodning massa ulushini toping. (Javob: 0,9).
1.116. Massasi 98 g bo‘lgan ammoniy tuzini qizdirganda, 22,4 l (n.sh.) ammiak ajralgan bo‘lsa, qanday anionli ammoniy tuzi olingan? (Javob: ammoniy bromid).
1.117. 42,65 g massali ikki valentli metall oksidi vodorod oqimida qizdirildi. Qizdirish to‘xtatilgandan so’ng qaytarilgan metall va qaytarilmay qolgan metall oksidi aralashmasining massasi 26,65 g kelgan bo‘lsa, reaksiya natijasida qancha massa suv hosil bo‘lgan? (Javob: 18 g).
1.118. 5,4 g massali alyuminiy kukuni qanday massali kalsiy karbonat bilan qizdirilganda reaksiya mahsulotlari massalari yig‘indisi dastlabki aralashma massasiga teng bo‘ladi?
Yechish: Reaksiya tenglamalari:
4Al+3O₂2Al₂O₃ va CaCO₃CaO+CO₂ yoki
4Al+3O₂+CaCO₃2Ca(AlO₂)₂+CO₂.
Reaksiya uchun olingan aralashmaning massasi atmosfera kislorodining birikishi hisobiga tenglashganligi uchun reaksiyaga kirishgan kislorodning massasini topamiz: . 4,8 g. Qo‘shilishi kerak bo‘lgan CaCO₃ massasini bilan belgilasak, hosil bo‘ladigan Al₂O₃ va massalari yig‘indisi:

Tenglamadagi massalarni m=vM bilan almashtirsak:

hosil bo‘ladi.
Yoki
,
bundan v=0,1 mol va m=0,1100=10 g CaCO₃.
1.119. 7,4 g massali Ca(OH)₂ eritmasi orqali karbonat angidrid o‘tkazilganda 9,6 g cho‘kma hosil bo‘lgan bo‘lsa, reaksiyaning unumi qanday bo‘lgan?
Yechish: Reaksiya tenglamasi:
Ca(OH)₂+CO₂CaCO₃+H₂O.
Tenglama bo‘yicha proporsiya tuzsak:
g.
Nazariya bo‘yicha 7,4 g Ca(OH)₂ dan 10 g CaCO₃ hosil bo‘lar ekan. Amalda 9,6 g cho‘kma tushgan bo‘lsa, reaksiyaning unumi:
yoki 96 %.
1.120. Reaksiya unumi 98 % bo‘lganda tarkibida 0,5 mol CaCl₂ bo‘lgan eritmaga etarli miqdor Na₂CO₃ qo‘shganda qancha massa CaCO₃ hosil bo‘ladi.
Yechish: Reaksiya tenglamasi:
CaCl₂+Na₂CO₃CaCO₃+2NaCl.
Tenglama bo‘yicha proporsiya tuzsak:
g.
Nazariya bo‘yicha 0,5 mol CaCl₂ dan 50 g CaCO₃ hosil bo‘lar ekan. Amalda hosil bo‘ladigan cho‘kma massasi m_a formula yordamida hisoblanadi: g.
1.121. Tarkibida bariy nitrat bo‘lgan eritmaga kaliy sulfat eritmasidan etarli miqdor ta’sir ettirilganda 2,33 g cho‘kma hosil bo‘lgan. Agar reaksiya unumi 98,5 % bo‘lsa, qancha massa bariy nitrat olish mumkin?
Yechish: Reaksiya tenglamasi:
Ba(NO₃)₂+Na₂SO₄BaSO₄+2NaNO₃.
Tenglama bo‘yicha proporsiya tuzsak:
g.
Amalda ta’sirlashgan Ba(NO₃)₂ massasi m_n formula yordamida hisoblanadi:
g.
1.122. Tarkibida 93 % SiO₂ bo‘lgan 4,5 kg qum yuqori haroratda natriy ishqori bilan ishlanganda 8,39 kg natriy silikat hosil bo‘lsa, reaksiyaning unumi qanday bo‘lgan? (Javob: 98,6 %).
1.123. Tarkibida 5,45 g kalsiy nitrat bo‘lgan eritmaga mo‘l miqdor natriy oksalat qoshganda 4,14 g kalsiy oksalat cho‘kkan bo‘lsa, reaksiyaning unumi qanday bo‘lgan? (Javob: 97,3 %).
1.124. Reaksiya unumi 87,5 % bo’lganda qo‘rg‘oshin sulfatning 31,3 g cho‘kmasi hosil bo‘lgan. Buning uchun qancha massa qo‘rg‘oshin nitrat olish kerak? (Javob: 37,83 g).
1.125. Zavodning sulfat kislota sexiga tarkibida 78 % FeS₂ bo‘lgan boyitilgan 86,5 t pirit keltirildi. Piritdan SO₂ olish jarayoni unumdorligi 95 %, SO₃ olish unumdorligi 97 % va oxirgi bosqichda H₂SO₄ olish unumdorligi 98,5 % bo‘lsa, shuncha massa piritdan qancha sulfat kislota olinishi mumkin?
Yechish: Pirit tarkibidagi FeS₂ ning massasi:
t.
Reaksiya tenglamalari:
4FeS₂+11O₂8SO₂+2Fe₂O₃,
2SO₂+O₂2SO₃,
SO₃+H₂OH₂SO₄.
Tenglamalar asosida yagona sxematik tenglama tuzsak:
FeS₂2SO₂2SO₃2H₂SO₄
hosil bo‘ladi. Sxematik tenglama bo‘yicha tuzilgan proporsiya:
t.
Reaksiyalar unumlari 100 % bo‘lganda 110,2 t H₂SO₄ hosil bo‘lardi. Berilgan bosqichlar unumi hisobga olinsa, bosqichlarning umumiy unumi:
Bundan: t H₂SO₄.
1.126. Fosfat kislota sexiga tarkibida 76,5 % Ca₃(PO₄)₂ bo‘lgan 82,4 t boyitilgan fosforit rudasi keltirilgan bo‘lsa, unga sulfat kislota ta’siridagi reaksiya natijasida unumdorlik 96,78 % bo‘lganda, qancha massa ortofosfat kislota olish mumkin?
(Javob: 38,6 t).
1.127. Tarkibida 97,5 % NaCl bo‘lgan toshtuzning 15,78 t massasidan unga konsentrlangan sulfat kislota ta’sir ettirib, unumdorlik 98,5 % bo‘lganda, qancha massa vodorod xlorid olish mumkin? (Javob: 9,46 t).
2. KIMYOVIY ELEMENTLAR DAVRIY QONUNI.
ATOM TUZILISHI. YADRO REAKSIYALARI
2.1. KIMYOVIY ELEMENTLAR DAVRIY
QONUNI VA SISTEMASI
Davriy jadvalda elementlarning xossalari, asosan, quyidagi tartibda o‘zgarib boradi:

Xossalar	Guruhlar bo‘yicha yuqoridan pastga tomon	Davrlar bo‘yicha chapdan o‘ngga tomon
Metallik	Kuchayadi	Susayadi
Metallmaslik	Susayadi	Kuchayadi
Qaytaruvchilik	Kuchayadi	Susayadi
Oksidlovchilik	Susayadi	Kuchayadi
Elektronga moyillik	Susayadi	Kuchayadi
Ionlanish energiyasi	Kamayadi	Ortadi
Nisbiy elektr manfiylik	Kamayadi	Ortadi
Atom radiusi	Ortadi	Kamayadi

2.1. 1869 yilda D.I.Mendeleev ta’riflagan davriy qonun «elementlarning xossalari ular atom "og‘irliklari" ortib borishi bilan davriy ravishda o‘zgaradi» degan xulosaga olib kelardi. Hozirgi vaqtda davriy qonun «elementlarning xossalari ular yadro zaryadlarining ortib borishi bilan davriy ravishda o‘zgarib boradi» degan xulosaga olib keladi. Bunday ta’riflar berilishining sababi nima?
2.2. Guruhlarda yuqoridan pastga tomon elementlarning a) metallik, b) metalmaslik, c) qaytaruvchilik va d) oksidlovchilik xossalari qanday o‘zgaradi? (Javob: a va c - ortadi; b va d - kamayadi).
2.3. Davrlarda chapdan o’ngga elementlarning a) metallik, b) metallmaslik, v) qaytaruvchilik va g) oksidlovchilik xossalari qanday o‘zgaradi? (Javob: a va v - kamayadi; b va g - ortadi).
2.4. Li, Na, K, Rb, Cs, Fr qatorida elementlarning a) elektr manfiyligi, b) ionlanish potensiali va c) atom radiusi qanday o‘zgaradi? (Javob: a, b - kamayadi; va c - ortadi).
2.5. Na, Mg, Al, Si, P, Br qatorida elementlarning a) atom radiuslari; b) elektr manfiyliklari; c) ionlanish potensiallari qanday o‘zgaradi? (Javob: a - kamayadi; b va c - ortadi).
2.6. Be, B, C, N, O, F qatorida elementlar oddiy moddalarining a) metalligi; b) oksidlovchiligi; c) elektronga moyilligi qanday o‘zgaradi? (Javob: a - kamayadi; b va c - kuchayadi).
2.7. B₂O₃, Al₂O₃, Ga₂O₃, In₂O₃ oksidlarning a) asoslik va b) kislotalik xossalari qanday o‘zgaradi? (Javob: a - kuchayadi; b - susayadi).