O’. Asqarova, Z. Qoraboeva, M. Samidjonova

Ilmiy tadqiqot ob’ekti va uning modelini tanlash

Tadqiqot ob’ektini tanlash bevosita muammoning qo‘yilishi (maqsadi) bilan uzviy bog‘liq. Ilmiy tadqiqotlarning uzluksizligi va vaqt bo‘yicha chegaralanganligi uchun, tadqiqot ob’ekti ko‘pchilik hollarda, tadqiqotchiga fanning ushbu tarmog‘ini rivojlanishining o‘tmishi bo‘yicha beriladi. Tadqiqotning aniq bir muddatda va mos chegaralarida bajarilishi zarurligi hech kimga sir emas, chunki tadqiqot ob’ekti muammo qo‘yilishiga qarab vaqt nuqtai nazardan ham, ko‘rsatkichlar fazosi nuqtai nazardan chegaralanadi, ya’ni ko‘rsatkichlarning aniqlanish va o‘zgarish sohalari belgilab olinadi.
Modelni tanlash ham tadqiqot ob’ektiga mos holda olib boriladi. Bunda og‘zaki, ya’ni so‘zlar (fikrlar) orqali ifodalangan modellarga asoslangan fanlar mavjud bo‘lsada, tadqiqot ob’ektini, tabiiy tillarning so‘zlari orqali ifodalovchi bu model turli ilmiy-texnik tadqiqotlarda faqat boshlang‘ich bosqichlarida yordamchi vosita sifatida foydalaniladi. Ijtimoiy-gumanitar fanlarda esa bu model turining ahamiyati ancha yuqoriroq bo‘ladi, chunki bularda soniy ma’lumotlardan tashqariy sifatiy ma’lumotlar o‘rni ko‘proq ahamiyat kasb etadi.Shunga o‘xshash chegarali shartlar grafik modellash jarayoniga ham tegishli. Bular ayniqsa, ma’lum ko‘rinishdagi va o‘lchamdagi rasmlar, sxemalar, shakllar, grafiklar va ularning turli masshtablardagi ko‘rinishlarini tayyorlashda yaqqol seziladi. Ammo, ba’zi bir tadqiqot sohalarida analitik modellarga yaqinlashtirlgan grafik modellarni yaratish mumkin. Masalan, geometriya fandagi turli qonuniy egri chiziqpar va sirtlar yoki muntazam ko‘pyoqpar yoki graflar nazariyasi va h.k.
Matematik model. Buning ta’rifi mazkur qo‘llanmaning 6.1-qismida beriladi. Bu turdagi model ilmiy-texnik tadqiqotlar yechimlarini topishda muhim rol o‘ynaydi.
Fizikaviy model-ushbu ko‘rinishdagi modellar ashyoviy ko‘rinishda bo‘ladi va ular ma’lum qonuniyat (mezon, qoida va shu kabilar) asosidagi vositalar majmuasidan iborat bo‘ladi, ya’ni u ma’lum darajada (muammo maqsadi va yechimini qanoatlantiradigan darajada)gi qurilma yoki qurilmalar majmuasidan iborat bo‘ladi. Ular asosan quyidagi holatlarda bo‘ladi: ob’ekt bilan tabiatan bir bo‘lgan kichraytirilgan (k o‘lchamli) yoki ixchamlashtirilgan masshtabdagi model;
-boshqa tabiatga ega bo‘lgan model (dastgohning laboratoriya maketi, o‘lchov
- zanjirli mexanik qurilma bilan almashtirish maketi;
- mashina yoki mexanizmning harakatdaga kichik o‘lchamli (laboratoriya uchun) maketi;
-jarayon va hodisalar faoliyati kechishini ifodalovchi kompyuterli maketlar va shu kabilar.
Deyarli har qanday matematik (analitik) yoki fizikaviy modelni kompyuterlar yordamida raqamli shaklda (dasturlar asosida) amalga oshirish mumkin. Bunda matematik model yoki kompyuterda modellashtirish hosil bo‘ladi.

Nazorat uchun savollar:

1.Ilmiy tadqiqot ob’ekti va uning modelini tanlash qanday amalga oshiriladi? 2.Tadqiqot ob’yekti va predmetining muhim belgilari nimalarda iborat?