O adim gi dunyo tarixi bo yicha xrestom atiya: tarix о ‘qituvchilari

“ Ilk  xan  su lola si  ta r ix i”dan
(“ S y a n   X a n   S h u '')
"Ilk xan sulolasi tarixi ” 58-85yilla rda yozilgan ilkXan sulolasining 
(er.  avv.206-yil eram izning 24-yili)  hukmdorligi davri voqealari bayon 
qilinadi.  A sar  nntalliflari Ban Byao-ota,  Bangu-o ‘g ‘li,  Ban  Chjao-qizi. 
Asar  Sima  Syanning  "Tarixiy  yo zish m a la ri”  namunasida  yozilgan. 
M anbada  bu  davrda  xitoylik  sayohatchi  Chjan  Syanning  X itoydan 
g  'arbga,  О ‘rta O siyoga qilgan sayohati va xunnlar to ‘g  ‘risida qim m atli 
та ’lumotlar berilgan.
“ C h jan   S yan n in g  h ay o t ta sv iri”
Er.  avv.  II-I  a srla rd a  y ash agan   say o h a tch i  va  d a v la t a rb ob i
C hjan  Syan  faoliyati  tasviri.
Im p erato r Udi d av rid a S y an y u an  (er. avv.  1 4 0 -135 yillar) b o sh q a ru v i
117

---

y illarida  u  (C hjan  S y a n )  im perator s o q ch ilig id a  xizm at qildi.  Bu  vaqtda 
asir  xu n n lar  yuech ji  qabilasi  y o 'lb o s h c h is in i  y enganlari,  uning  kalla 
suyagidan  ichim lik  idishni yasaganlarini  h ik o y a  qildilar.  Q o c h ib   ketgan 
y ueehjilar  x u n n la rd a n   o ‘ch  olishni  istar  edilar,  lekin  ularda  hujum 
qilish  uchun  ittifoqchilar y o ‘q  edi.  Shu  v a q td a   Xan  sulolasi  imperatori 
xunnlarni  y o 'q   qilishga  tavyorlandi  va  bu  t o 'g 'r i s i d a   bilib  qolib  “ Men 
(yuechji)  bilan  aloqa  q ilm o q c h im a n ,  lekin  ularga  y o 'l   xu n n lar  orqali 
o 't a d i ”  dedi.  Kim  elchi  b o 'lis h i  m u m k in lig in i  izlav  b oshladilar (C h jan ) 
Syan  so q ch ilar  zobiti  sifatida  yuechji  q abilasiga,  Tani  u ru g 'ig a   tegishli 
qul  G anfu  bilan  b orishga  istak  bildirdi.
U lar  birga!ikda  Shensi  provinsiyasidan  chiq d ilar  va  t o 'g ' r i   xunn- 
larga  tushdilar.  X u n n la r  ularni  ushlab  old ilar  va  o ' z   y o 'lb o s h c h ila rig a  
kuzatdilar.  Y o 'lb o s h c h i  “ Yuchejilar  m e n d a n   shim olda  yashaydilar, 
xanlar  ularga  elchi  y u b o ris h g a   q an d a y   j u r ’at  qiladilar?  M en  seni 
X an  im peratoridan  kechishingni  istaym an.  Sen  m en g a  b o 'y sin ish n i 
istaysanm i?”  dedi.  U  (C h jan )  Syanni  o ' z   oldida  qoldirdi.  (C hjan)  Syan 
xunnlarda  o 'n   yil  y a sh a d i,  y o 'lb o s h c h i  u n g a  xotin  berdi,  u  ayoldan 
o ' g ' i l   k o 'rd i.  Lekin  (C h jan )  Syan  h a m m a   vaqt  X an  im peratorining 
elchilik  hassasini  saqladi,  uni  y o 'q o tm a d i.  U  xunn  yerlarini  g 'a r b id a  
yashadi  va  o 'z i  bilan  y u b o rilg a n la r  bilan  qochdi.
Bir  necha  o 'n   kun  ular g 'arb g a yuechji  qabilalari  tomon  qochdilar va 
Dovonga  keldilar.  U  yerda  Xan  boyliklari  to 'g 'risid a   ilgari  eshitgan  edilar 
va  ular bilan  aloqa  o 'm a tm o q c h i  edilar,  lekin  qila  olmadilar.  Ular (Chjan) 
Syanga xursand  bo'ldilar va  u  nima  istashini  so'radilar.  U  Xan  imperatori 
tomonidan  elchi  qilib yuechji  qabilasiga  jo'natilgani, y o 'ld a   xunnlar  bosib 
olgani  va keyin  ozod  bo'lgani  to'g'risida  ularga hikoya qildi...
U lar  tarjim o n n i  (C h jan )  Syanni  k a n sz y u y   qabilasida  kuzatib 
borishga  yubordilar.  K a n s z y u y   uni  katta  y u ech ji  qabilasiga jo 'n a td ila r. 
Lekin  katta  yuechji  h o k im i  x u n n la r  to m o n id a n   o 'ld irilg a n   edi,  taxtga 
uning  vorisi  chiqdi,  u  dasya  qabilasini  b o 'y s u n d ird i  va  ular  ustidan 
podsholik  qildi.  Yerlar  ho sild o r  edi,  u  o z -o z   qaroqchilik  qildi,  liuzur- 
halovat  va  tin ch lik k a  intildi.  shu  sababli.  uzoq  X itovdan  uzoqlashdi 
va  x u n n lard an   q a so s  olish  niyatini  u m u m a n   unutdi.  S hunday  qilib, 
y uechjilardan en g  m u h im ig a  erisha olm ay,  (C h ja n ) Syan  D asyaga  bordi 
va u y e r d a b i r y i l d a n  k o 'p r o q  qoldi. O rq a g a  Syan qabilasi  mulklari orqali
118

---

qaytishni  o 'y la b ,  u  N anshan  orqali  yurdi  va  y a n a   x u n n la r  tom o n id an  
ushlab  olinib,  u  ularda  b i r y ild a n   ortiqroq  qoldi.
Bu  vaqtda  xunnlar  yoMboshchisi  oMdi,  m a m la k a td a   o la - g ‘o vur 
ko'tarildi  va  (C hjan)  Syan  xu n n   q ab ilasid an   boMgan  xotini  v a   Tani 
u rug‘dan  qul  bilan  qochdi.  (C h ja n )  Syan  q a y tg an id an   s o ‘ng,  im perator 
unga  a m a ld o r  unvoni,  Tani  urugMdan  boMgan  qu lg a  elchining  xizm at- 
chisi  unvonini  berdi.  (Chjan)  Syan  q a t ’iy  m arham atli  va  sodiq  odam  
edi.  B archa  v arvarlar  uni  yaxshi  k o ‘rdilar.  Tani  urugMdan  boMgan  qul 
varvar edi  va  m o h ir o ‘quzar edi.  OgMr v aq tlard a  u  qush  va  hayvonlarni 
ov  qildi,  o ‘q  otib  ozuqa  topdi.
(C h jan )  Syan  sayohatga  j o ‘naganda,  u  bilan  y u z d a n   k o ‘proq 
odam  ketdi,  o ‘n  uch  yildan  keyin  faqat  ikki  kishi  qaytdi.  (C h jan )  Syan 
D ovonda  katta  yuechji lar,  D asy a d a ,  k a n s z y u y la rd a   boMdi,  v a   bundan 
tashqari  h ikoyalardan u la r n in g y o n id a  y a n a  besh yoki olti katta davlatlar 
borligini  bildi.  U  im peratorga  bu  barcha  y e rla r t o 'g 'r i s i d a   va  yerd a  bor 
narsalar  to 'g 'r i s i d a ,  g 'a rb iy   oMkada  n im a  eshitgan  boMsa  ham m asini 
hikoya  qildi.
(C h ja n )  Syan  aytdi:  “ M e n   D a sy a d a   boMganimda,  u  y e rd a   uzun 
b o ‘gMnlari  bilan  bam b u k d an   hassalarni  va  S hudan  keltirilgan  nozik 
surpni  k o ‘r d im '’.  M en  s o ‘radim :  “ ularni  q ayerdan  o ld in g iz ” ? va dasiya- 
lik  odam   m e n g a   “ bizning  sa v d o g a rla rim iz   ularni  sotib  olish  uchun 
Shendu  m a m la k a tig a   boradilar.  S h en d u   m am lakati  D asy ad an   bir necha 
m ing  li  ja n u b i-s h a rq d a   turadi,  u la rd a   o 'tr o q   y ashash  odat.  J o y la r  ham  
Dasyadagidek:  pastlik, nam  v a j u d a   issiq. Xalq yerd a fillarda j a n g  qiladi. 
Bu davlat d e n g iz y a q in id a  j o y l a s h g a n ” dedi. (M en), (C h ja n ) Syan D asy a 
Xitoydan j a n u b i - g 'a r b d a  o ‘n  ikki  m in g   li  turadi,  Shen d u   m am lak ati  esa  
D asyadan  bir  necha  m in g   li  ja n u b i- s h a r q d a   turadi.  U  y e rd a   S h en d u  
tovarlar  bor,  d em ak   Shen d u   uzoq  em as.  Bu  safar  m en  D a sy a g a   syan 
qabilasi  orqali  bordim ,  bu  xafvli.  Syan  bizni  k o ‘ra  o lm a y d i  va  ulardan 
ozgina  s h im o lro q d a   men  x u n n la r  to m o n id an   u sh lab   olingan  edim .  Shu 
orqali  yoM  t o ‘g ‘riroq  va  q a ro q c h ila r y o ' q ” .
Im p e ra to r  eshitdiki,  D o v o n ,  D asya,  Ansi  kabi  sh u n d ay   k atta 
m am lak atlard a  k o 'p g in a   q i m m a tb a h o   b u y u m la r  bor,  o d a m la r   u  y e r d a  
o 'tro q   h a y o t  kechiradilar,  u la rn in g   odatlari  xitoyliklarga  o 'x s h a s h , 
lekin  q o 's h in   zaif,  ular  Xitoy  boyligini  qadrlaydilar.  U  bildiki,  ulardan
119

---

sh im o ld a  s h u n d a y   qab ilalar  katta  yuech ji  va  k a n s y u y   jangchilari 
kuchli.  S h u n in g   uchun,  u  sulolaga  foyda  keltirish  uchun,  ularga  so v g 'a  
y u b o ris h g a  q aro r qildi. Va sh u n d a  ularni  uru sh siz b o 'y s in d iris h   m um kin 
boMadi.  U yerlari  o ‘n  m in g  kilom etrga  kengayishi,  u ning shon-shuhrati 
turli  x a lq la r  orasida  tarqalishi  t o 'g 'r i s i d a   o 'y la d i  va  (C h ja n )  S yanning 
s o 'z la r ig a  q u v o n c h  bilan  ishondi.  Shu orqali y o 'l  tezroq  boMgani  uchun. 
u  a y g 'o q c h ila r n i  bir  necha y o 'l l a r   bilan  y u b o rish g a   buyruq  berdi.
U lar m an , syu, si va bo qabilalari orqali yurdilar,  lekin  faqat bir yoki 
ikki  m in g  li y o 'l   bosib o'tdilar.  Kim  sh im o lg a  y urgan  b o 'ls a , y o 'ln i  di va 
syu qabilalari to 'sd ilar; kim  j a n u b g a  y urgan  boMsa suy  va k u n m in  y o 'ln i 
to's dilar.  K u n m in   kabi  qab ilalar  h u k m d o rs iz   yashaydilar,  qaroqchilik 
qilishni  y ax sh i  k o 'r a d ila r   va  tez-tez  oMdiradilar.  Lekin  ulardan  m ing 
lidan  k o 'p r o q   g 'a r b d a   fillarda  y u rilad ig an   m a m la k a t  m avjudligini,  u 
D y a n y u e   deb  atalishini,  Shu  savdogarlari  b a ’zida  u  yerd a  tovarlar bilan 
o 'tis h n i  eshitdilar.
Im p e ra to r  ilgari  ham   D yan  m a m la k a ti  bilan  D asy ag a  y o 'l   topish 
uchun  alo q a  o 'rn a tish n i  bosh lag an   edi.  D astlab,  u  elchilarni  ja n u b i- 
g 'a r b g a  I  qabilasi orqali y u b o ris h g a  qaro r qildi,  lekin katta xarajatlardan 
keyin,  bu  niyatidan  qaytdi.  (C h jan )  Syan  D asya  bilan  aloqa  o 'rn a tish  
m u m k in lig in i  hikoya  qilganda,  u  ja n u d i - g 'a r b d a   I  qabilasi  bilan 
y an g id an   ish  olib  bordi.
(C h ja n )  Syan  harbiy  kom issar,  bosib  olingan  m a m la k a tla r  bosh- 
q an iv ch isi  vakolati  m a rta b a sid a   lash k arb o sh ig a  h am k o rlik   qilishga 
j o 'n a d i .   X u n n la rg a   zarba  beriIdi.  (C h ja n )  Syan  o ' t   va  suvli  jo y larn i 
bilar edi,  shu  sababli y etish m o v c h ilik   b o 'lm a d i.  (C h ja n ) S y a n g a   B ovan 
knyazi  unvoni  berildi.  Bu  Yuanshu  (er.  avv.  123  y )  b o sh q aru v in in g  
oltinchi  yilida  y u z   berdi.  B undan  keyingi,  ikkinchi  yilda  (C h jan )  Syan 
saroy q o 'riq c h ila ri b o sh lig 'i sifatida Li G u an  bilan birga y u ris h g a  chiqdi. 
Y ubeypinda  ular  x unnlarga  h ujum   qildilar.  Lekin  x u n n la r  lashkarboshi 
Lini  q u rsh a b  oldi,  q o 's h in   katta y o 'q o tis h la r g a  uchradi  va  (C h jan )  Syan 
o 'lim   h u k m in i  kuta  boshladi.  Jazo  uchun  uni  odd iy   o d a m g a   tushirdilar, 
o 's h a  yil  en g  kuchli  lashkarboshi x u n n la rn i  S him oliy ch e g a ra d a  tor-m or 
qildi.  B ir  necha  m ing  kishini  y o 'q   qilib,  u  Tyanshangacha  bordi.  O 's h a  
kuzda  x u n n la r  yoMboshchisi  X unya  o ' z   xalqini  olib  keldi  va  Xitoyga 
bo'y sindi.  X unnlar  Szinchendan  ...  Y anzegacha  y o 'q   b o'ldi.  Boshida
120

---

xunnlardan  elchilar  tez-tez  keldi,  keyin  esa  y anada  siyrak  ikki  yildan 
keyin  Xitoy  q o 'sh in i  xunnlar voMboshchisini  sahro  shim oliga  haydadi.
Im p e ra to r  bir  n e c h a   m arta  C hjan  S y an d an   D asya  kabi  m am la- 
katlar  t o 'g 'r i s i d a   s o 'r a b   surishtirdi.  U  k n y az  unvonini  y o ‘qotganda, 
u  h ikoya  qildi:  m en  x u n n la rd a   y a s h a g a n im d a ,  usun  qabilalarining 
K u n m o   nomli  knyazi  t o 'g 'r i s i d a g i   hikoyalarni  eshitdim .  U ning  otasi 
N a n d o u m a  Tyanshan  va  D u n x u an   o r a lig 'id a   katta yueehji  qabilasi  bilan 
birga  yash ad i.  Katta  y u e c h jila r  usunlarga  hujum   qildilar,  N a n d o u m a n i 
o 'ld ir d ila r   va  unin g   yeiiarini  bosib  oldilar.  U n in g   xalqi  xun n larg a 
q ochib keldi.  Buszyu  m artabasidagi  va  Lin  knyazi  m ansabidagi  am akisi 
yangi  t u g ‘ilgan  K u n m o n i  olib  ketdi  va  u  bilan  birga  c h o 'lg a   qochdi.
Bir  kuni  u  o z u q a   to p ish g a   ketdi  va  q aytib  k elganda  ona  b o ‘ri 
K u n m o n i  sut  e m iz a y o tg a n in i,  q a r g ‘a  ular  y o n id a   tu m s h u g ‘ida  g o ‘sht 
bilan  u chayotganini  k o ‘rdi.  U  buni  m o 'jiz a   d e b   qabul  qildi  va  bola 
bilan  xun n larg a  bordi.  X u n n la r y o 'lb o s h c h is i  bolani yaxshi  k o ‘rib qoldi 
va  uni  tarbiyaladi.  K u n m o   u l g 'a y g a n d a ,  y o 'lb o s h c h i  otasining  xalqini 
unga  berdi  va  uni  q o ‘shinga  y o 'lb o s h c h ilik   qilish  uchun  yubordi. 
K u n m o   bir necha  m a ro ta b a  g ‘alaba!arga erishdi.  Bu v a q td a  xu n n lar tor- 
m o r  qilgan  katta  y u e c h jila r  sh im o ld a   se  qabilasiga  hujum   qildilar.  Se 
u zo q q a  j a n u b g a   ketdilar,  y u e c h jila r esa  ularn in g  y erlariga  o ‘rnashdilar. 
K u n m o   kuchli  b o 'l g a n d a   x u n n la r  y o 'lb o s h c h is id a n   otasi  uchun  qasos 
olishga  ruxsat  so 'ra d i.  U  katta yuechjilarga  g ‘arbdan  hujum   qildi.  Ular 
y a n a   ketdilar  va  D asya  y e rla rig a   k o ‘chib  bordilar.  K u n m o   ularning 
xalqini  boshqara  boshladi  va  j a n g c h ila r g a   dam   berish  uchun  u  yerda 
qoldi.  Bu  vaq td a  y o 'l b o s h c h i   v a fo t  etdi  va  K u n m o   x u n n la rg a   boshqa 
x iz m a t  qilishni  x o h lam ad i.  X u n n la r  u n g a  qarshi  askarlarini  yubordilar, 
lekin  ular  uni  y e n g g a   o lm a d ila r  va  uning  ilohiy  k u c h ig a   y ana  kuchli 
is honib  qaytib  ketdilar.
H o z irx a n  q o 'sh in i xunn lar y o'lboshchisini y a n a  bostirdi, K u n m o y e ri 
b o ‘sh  yotibdi.  Varvarlar  ona  yuitini  yaxshi  k o ‘radi,  shu  bilan  birga  xan 
buyumlarini  istaydi.  Haqiqatan  shunday  vaqtda  Usun  qabilalariga  m o 'l- 
k o 'l  s o v g ‘alar  yuborish  kerak,  ularni  sharqda  eski  jo y la rig a   k o ‘chishga 
tortish  va  K u n m o n in g  ukasiga  xotinlikka  malikani yuborish  kerak.
S h u n d a   u  xan  iniperatori  h o k im iy atig a  b o ‘ysinishi  kerak  boMadi. 
B u  x u n n la rd a   o ' n g   qoMni  ch o p ish n i  bildiradi.  A g a r  biz  usunlar  bilan
121

---

birlashsak,  sh u n d a   g ‘arbda  tashqi  xiroj  to 'lo v c h ila r  sifatida  D a sy a   kabi 
shunday  davlatlarni  tortamiz.
Im p erato r  (C h ja n )  S y a n n in g   hisoblarini  t o ‘g ‘ri  deb  tan  oldi  v a   uni 
saroy q o ‘m ondoni  m an sa b ig a  k o ‘tardi.  U nga 300 ta o dam ,  har biriga bir 
ju ftd a n   ot,  10  m in g la b   sigir  va  q o ‘y  berdi,  s o v g ‘aga  oltin  va  bir  necha 
m ing  boMakgacha  g azlam alar,  10  m ingdan  k o 'p r o q   tem ir yubordi.
U  (C hjan)  S y a n g a   elchi  y o rd am ch isi  u nvonida  alohida  elchilik 
xususiyatli  y o rd a m c h ila r  berdi,  boMinish  m u m k in   boMishi  va  ularni 
boshqa  m a m lak atlarg a y u b o rish   uchun.
Ular  usunlarga  kelgach,  (Chjan)  Syan  ularga  imperator  farmonini 
taqdim  qildi,  lekin  ulardan  qaror  ola  bilm adi...  shunda  u  yordamchilari 
bilan ajraldi  va ularni  Dovonga  kanszyularga  Yuechji va Dasyaga yubordi.
U su n lar  ularni  kuzatdilar  va  yoMni  ko'rsatdilar.  (C h jan )  Syan 
usunlardan  elchi  bilan  birga  va  bir  necha  o 'n l a b   odamlar,  otlar  bilan, 
Xitoyni  k o 'r s in la r   va  u ning  qudrati  va  ulkan  hududini  bilishlari  uchun 
im perator tash ak k u r  uchun  orq ag a qaytdi.  (C h ja n )  Syanga  b u yuk  a rbob 
unvoni  taqdim   qilindi.  B i r y i l d a n   k o ‘proq  v a q t  o ‘tgach,  u  vafot  qildi.
B iry ild a n   k o ‘proq  vaqt  o'tdi.  Ular y uborgan yordam chilar Dasya  va 
boshqa  m anilakatlar  bilan  aloqani  o ‘rnatdilar  va  u  yerdan  k o ‘p  o d am lar 
bilan  qaytdilar.  Va  shunda  shim oli-sharqiy  m anilakatlar  Xan  imperiyasi 
bilan  aloqa  boshladilar.  Lekin  ularga  y o 'ln i  (C hjan)  Syan  ochdi.  Keyin 
barcha  elchilar  k nyaz  Bovan  martabasi  bilan  nomlandilar,  chunki  u 
boshqa qabila  mam lakatlari  ishonchi  garovi  e d i...
“Yuya  x r o n i k a s r ’  da  X u an x e  balandligi  ikki  yarim   m in g   lidati 
k o ‘proq 
K unlun  t o g ‘idan  oq ib   keladi  d e b   aytiladi.  Bu  t o g ‘  ortidan 
g o ‘yoki  navbat  bilan  qu y o sh   va  to g ‘  bizga  yorugMik  berib  yashirinadi. 
Chjan  Syan  D a sy a g a   elchi  boMib  borganda,  u  d aryo  bosh ig ach a  yetdi, 
lekin  Kunlun  d e b   n o m la n g a n   t o g ‘ni  u  k o ‘rdim i?  Sh u n in g   uchun 
“ Rivoyatlar  k ito b i” da  aytilgan  t o ‘qqiz  viloyat.  togMar,  d a ry o la r 
(haqiqatga)  yaqin,  “Yuya  x ro n ik a si”  va  “TogMar  kitobi”  da  uydirmalar.