O adim gi dunyo tarixi bo yicha xrestom atiya: tarix о ‘qituvchilari

Li  G uan li  h ayot  tasviri
(er.  a v v   4 0   yil  a tro fid a   oMgan)
Bu  tarixiy  m anbada  eramizdan  avvalgi  I  asrda  X itoy  qo'shin- 
larining  Farg'ona  vodiysiga  harbiy  yu rishlari  va  erksevar  qjdod-
122

---

larim izm ng bosqinchilarga  qarshi  m ardonavor  kurashi  balqfsil  bayou 
t/i/iiiadi.
Li  G u a n lin in g   kichik  singlisi  -   Li  fujen  im perator  U d in ig   yaqin- 
laridan  e d i ...  Taycliu  b o s h q a ru v in in g   birinchi  y ilid a   (er.avv  104  yil) 
lashkarboshi  (Li)  G u an li  D ovon  davlatiga,  qaram   qabilalardan  olti 
m ing  o tliqlar  va  X ito y n in g   turli  v iloyatlaridan  bir  ne c h a   o ‘n  m in g  
hekorchi yoshlarni olib bordi.  U  Ershi shahriga ajoyib otlar uchun bordi, 
shundan  key in ch alik   Ershi  lashkarboshisi  ...  laqabini  oldi.  Q o 's h in  
g 'a r b d a   Y anshuydan  o 'td i.  Q o 's h i n   y o 'l i   o 'tg a n   kichik  davlatlar, 
m ustahkam landilar,  o 'z la rin i  h im o y a   qildilar,  unga  o zu q a  berishni 
istamadilar.  (Li)  G uanli  qam al  qildi,  lekin  h a m m a   v aq t  ham   shaharni 
egallay  olm adi.  A g a r   hujum   m uvafaq q iy atli  chiqsa,  u  ozuqa  topar, 
agar  birdan  shaharni  eg allay   o lm a sa   ,  sh u n d a  bir  nech  kundan  keyin 
ketar edi.  U  Yuychen  shahriga yaqinlashdi.  Shu  vaq tg a  kelib, ochlikdan 
bir  necha  m in g   j a n g c h i  safdan  chiqdi.  Yuychen  h u ju m n i  qaytardi.  Li 
G u an lid a ju d a   k o 'p   o 'l g a n f a r  va  y arad o rlar  bo r edi.
L ash k arb o sh i  ahvolni  m u h o k a m a   qilish  uchun  yaqinlarini  ken- 
gashga  chaqirdi:  q o 's h i n   Y uych en g ach a  yetib   keldi,  lekin  uni  egallay 
olm adi.  Q a n d a y   qilib,  u  p o y tax tg ach a  borishi  m u m k in ?   O rq a g a   qay- 
tishga  q aro r  qilindi.
Yurish  ikki  yil  d a v o m   etdi,  D u n x u a n g a c h a   har  o 'n t a   askardan  bir 
yoki  ikki  a sk ar yetib  bordi.  Li  G uanli  im peratorga  m a ’lum ot  bilan  elchi 
yubordi,  u n d a  x a b a r qildi  “y o 'l   uzoq,  k o 'p   ho ld a  biz  o ziq -o v q a t yetarli 
e m aslig id an  qiynaldik. A s k a r l a r j a n g d a  halok b o 'lm a d i, ochlikdan o'ld i. 
Dovon  shahrini  egallash  uch u n   o d a m la r yetarli  em as.  M e n  vaqtinchalik 
yurishni  t o 'x ta tm o q c h im a n ,  k o 'p   q o 's h in   to 'p la b ,  yu rish n i  y an g id an  
boshlash  kerak.
B u n d a y   x a b a ria r  im peratorning  jah lin i  chiqardi.  U  xabarchini 
Yuymin  za sta v a sig a   y u b o rd i  va  q o 's h in n i  y o ' 1 ini  t o 's i s h  
va  kim 
askarlar  bilan  z astav ag a  kirishga j u r ’at  etsa,  o 'ld ir is h g a   buyruq  berdi. 
L ashkarboshi  im p erato rn in g   qahri  kelishidan  q o 'r q d i  v a   D u n x u a n g a  
qarorgoh  qurdi.
O ' s h a   yil  y o z d a   x u n n la r  bilan  j a n g d a   y ig irm a   m in g d a n   k o 'p ro q  
q o 's h in   h a lo k   b o 'I d i ...z o d a g o n   va  a m ald o rlar  im peratorga  D o v o n g a 
ek sp ed itsiy an i  tu gatishni  va  barcha  kuchlarni  x u n n la rg a   qarshi
123

---

tashlashni  m a sla h a t  berdilar,  lekin  im perator  D o v o n g a   qarshi  q o ‘shin 
y u b o rib   boMgan  edi  va  a g a r  u  bu  kichik  davlatni  y e n g a   olm asa,  Dasya 
kabi  katta  m a m la k a tla r  X itoyni  m en sim a y   q o ‘y a r  edilar,  shunda 
d o v o n d a n   ajoyib  otlarni  olib  boMmay  qoladi.  L untay  shahrida  U su n lar 
xan  elchilariga  a z o b   beradilar,  boshqa  barcha  d avlarlar  X itoyning 
ustidan  kula  boshlaydi.  Va  u  D o v o n g a  y urish  e ’lon  qildi.
. . . I m p e r a to r jin o y a tc h ila r n i  afv  qildi  va  ularni  q o ‘riq c h ila rsifa tid a  
yubo rd i.  U  tayinsiz y o s h la r va  chegara  otliqlarni  to 'p la d i.  D u nxuandan 
bir  yildan  k o 'p r o q   o 'tg a n d a ,  shaxsiy  zam b ilk a sh   va  xizm atkorlarni 
hisobga  o lm ag an d a,  oltm ish  m in g   kishi  y u ris h g a   chiqdi.  U lar  bilan 
y u z   m in g   h o 'k iz ,  o ‘ttiz  m in g   ot,  o ‘ng  m in g la b   eshak  va  tuya  bo r  edi. 
Q o 's h i n n i n g   oziq-ovqat,  qurol  va  askarlar  bilan  t a ’m inlanishi  ju d a  
yu q o ri  edi.  B utun  O s m o n   m am lak ati  D o v o n g a   yurish  t o ‘g ‘risida 
ov o z a la r ta rqatib  h a y a jo n g a   tu sh d i...
D ovon  shahrida q u d u q l a r y o 'q   edi,  suvni  sh a h a r ortidagi  daryodan 
olib  kelar  edilar.  Sh u n in g   uchun,  q o ‘shin  bilan  s u g ‘orish  ustalarini 
j o ‘natdi!ar  ular  shah ard an   suvni  chetlashtirishlari,  d evor  ortidan  o 'r a  
qazishlari  z a ru r  edi.  S zy u sy u an   va  Chjani  shah arlarid an   sh im o lg a  o ‘n 
sak k iz  m in g   sovutlilarni  S zy u sy u an g a  h im o y a   sifatida,  Szyusyuan 
S yutu q a l ’alati  qurilishi  uch u n  yubordi lar. Yetti  daraja jin o y ati  b o 'y ic h a  
hukm   qilin g an larn in g   barchasini  Ershi  q o 's h in i  uchun  o zu q a  tashishga 
yubordilar.  D u n x u a n g a c h a   y u k   tashiydigan  o d a m la r   va  jin o y a tc h ila r 
c h o 'z ilib   ketdi.  D o v o n   olin g an d an   so 'n g ,  y ax sh i  otlarni  tanlash  uchun 
ot o 'r g a tu v c h ila rd a n   ikkitasini  boshliqlikka k o 'ta r d ila r  va Ershi  ikkinchi 
m arta y u rish g a j o 'n a d i .   Q o 's h i n   o 'tg a n   k o 'p g i n a   kichik  davlatlar uchun 
o z u q a   chiqardilar.  L e k in   L untay  shahri  taslim   b o 'lm a d i.  B ir  necha 
kun d an   keyin  uni  qam al  qilib  tashladilar.  Bu  y e rd a n   D o v o n g a c h a   tinch 
bordilar.  O 't t i z   m in g   a s k a r  yetib  bordi.  D o v o n d a n   q o 's h in   chiqdi  va 
x a n   askarlariga  hujum   qildi.  Lekin  ular  ham   o 'q c h ila r id a n   yengildilar. 
S h u n d a  dov o n lik lar shaharni  m u d o faa qilishga kirishdilar. Ershi Yuycen 
s hahriga  hujum   qilishni  o 'y la d i,  lekin  D ovon  qam alini  kechiktirishdan 
v a   shu  bilan  raqibni  q a n d a y d ir  hiylaga  m a jb u r  qilishdan  ch o 'c h id i.  U 
D o v o n g a  y a q in   keldi  va  s h ah ard an   suvni  chetlashtirdi.
Suvdan  m a h ru m   b o 'lis h   aholiga  katta  a z o b la r  keltirdi.  Shaharni 
q am al  qilish  va  h u ju m lar  4 0   kundan  k o 'p r o q   d a v o m   etdi.  D o v o n n in g
124

---

z o d a g o n la rd a n   biri  t a k lif  qildi  “ K n y az  U m i f   ajoyib  otlarni  yashirdi  va 
Xan  elchisini  oMdirdi.  A g a r  biz  knyazni  oMdirsak,  ajoyib  otlarni  bersak 
xan  q o ‘shini  qam alni  tu gatadi.  A g ar  u  qam alni  tugatsa.  hali  oMishgacha 
j a n g   qilishga  u lg u ra m iz ” .  B archa  z o d a g o n la r  bu  fikrni  t o ‘g ‘ri  deb 
topdilar.  birgalikda kny azn i oMdirdilar. B u   vaqtda tashqi  d e v o r buzilgan 
edi va z o d a g o n l a r n i n g e n g j a s u r  boshligM  S zyan  Mi as iro lin d i. S haharda 
(Li  G uanli  q o ‘shinini  ichki  sh ah arg a  bostirib  kelishdan  xavfsiradilar va 
k e n g ash d an   keyin  u n g a )  x a b a r  b erdilar  “ X anlar  D o v o n g a   knyaz  U m u  
u ch u n   hujum   qildilar.  Biz  lashkarboshi  E rshiga  k n v a z n in g   boshi  bilan 
kelish ish g a  elchi  j o ‘n atam iz;  x a n la r  bizga  b o sh q a  h ujum   qilmasinlar, 
biz  q an d a y   otlarni  istasangiz  b eram iz  va  q o ‘shinni  oziq-  ovqat  bilan 
t a ’m in lay m iz.  A g a r  rozi  boMmasangiz  biz  barch a  otlarni  y o ‘q  qilam iz 
va  K an szy u y d an   y o rd a m   o lam iz;  sh u n d a  biz  ichki  sh ah ard a  u rusham iz 
k a n sz y u y   esa  sizga  tash q arid an   hujum   qiladi.  Q a n d a y   yoMni  tanlaysiz 
bizga x a b a r b erin g ” .  Bu vaqtda  k a n sz y u y la r kutib turdilar.  Xan  askarlari 
hali  kuchli  ekanini  k o ‘rib,  ular y a q in la sh ish g a   botina  olmadilar.
Ershi  bildiki,  sh ah ard a  sir  olingan  xitoyliklardan  quduq  qazishni 
o ‘rgandilar va  u  y e rd a   o ziq -o v q a t  k o ‘p.  Q o ‘shin  bu y e rg a   bosh  aybdor- 
k n y a z   U m u n i  ja z o la s h   uch u n   keldi.  Endi  jitio y a tc h in in g   boshini  unga 
keltirdilar.  A g a r  u larning  taklifiga  u  rozi  boMmasa,  ular  jo n i  boricha 
o 'z la rin i  him oya  qiladi.  S h u n d a  xan  ask arlarin in g   charchashini 
k o n sz y u y la r  kutib  turadi,  dovonliklarni  qutq arish g a  keladilar  va 
q o 's h in i  y a n c h ib   tashlanadi.  B archa  harbiy  bosh liq lar  Ershi  bilan  rozi 
boMdilar  va  D ovon  bilan  s h a rtn o m a   qabul  qilindi.
X ito y lik lar o ‘zlariga  eng yaxshilarini  tanlab  olishlari  uchun  shahar 
otlarni  hozirladi  va  q o 's h in   t a ’m inoti  uchun  k o ‘p  o z u q a   berdi.  Xan 
q o ‘shini  bir  necha  o ‘nlab  eng  yaxshi  otlardan  uch  m in g d a n   k o ‘proq 
aygMrlar  va  o ‘rta va  y o m o n la rd a n   biyalardan  tan lab   oldi.  Ershi  D o v o n ­
ga  k n y az  qilib,  z o d a g o n   M o tsay n i  q o ‘ydi,  u  ilgari  xitoyliklarga  yaxshi 
m u n o s a b a td a   boMgan  edi,  u  bilan  ittifoq  tuzdi  va  q o ‘shinni  olib  chiqdi. 
S h u n d ay   qilib, o xir-oqibatda  q o ‘shin  ichki  shaharga  kirm adi.  Q o 'sh in n i 
orq a g a   qaytarib,  Ershi  D u n x u a n g a   g ‘arbdan  y o ‘naldi.  U n d a   odam lar 
k o ‘p  edi  va u ning yoMidagi  d a v la tla r b o q a  olm as  edilar.  (Li  Guanli)  uni 
ja n u b iy   va  sh im o liy   yoMlar  b o 'y ic h a  j o ‘naydigan  bir  n e c h a   qismlarga 
boMdi.
125

---

M in g d a n   ortiq  o d a m   harbiy  boshliqlar  van  S h e n ’shen,  G u  X un- 
lu,  Xu  C h u n g o   bilan  birga  Y u y c h e n g a c h a   alo h id a  yurdilar.  S haharlar 
ulardan  o 'z la rin i  h im o y a   qildilar v a   ozuqa  berishni  istamadilar.
Van  S h e n sh e n   bosh q o ‘shindan  200  liga uzoq  ketdi.  U  m a g 'ru rla n d i 
va  d u sh m an n i  m e n s im a y   Y uychenga  h ujum   qilishga  shoshildi,  lekin 
shaharda  u ning  q o 's h i  kam ligini  bilib  oldilar.  T ongda  uch  m ing  odam  
unga  hujum   qildi.  Van  S h e n ’shenni  va  bosh q alarn i  o'ldirdilar.  F aq at bir 
necha  odam   tirik  qoldi,  ular  Ershi  q o 's h in i g a c h a  yetib  bordilar.
Lash k arb o sh i  harbiy  boshliq  S h an g u an   S zega  Y uychenga  hujum  
qilishga  b uyruq  berdi.  S hahar  yengildi.  U n in g   knyazi  K an sz y u y g a  
qochib  ketdi.  S h a n g u a n   Sze  uni  K a n sz y u y g a c h a   ta ’qib  qilib  bordi. 
U  yerda  x ito y lik lar  D ovonni  to r-m o r  q ilganini  va  Y uychenga  qarshi 
chiqqanini esh itg an  edilar; sh uning uchun knyazni xitoyliklarga berdilar. 
Shanguan  Sze  4  otliqqa  knyazni  bogMashni  va  q o 'riq c h i  ostida  bosh 
lashkarboshiga  y etk azish n i  buyirdi.  YoMda  bu  4  otliq  y u ychenliklarni 
y o m o n   k o ‘rishlari,  asir  tufayli  m uhim   ishlardan  chetda  q olayotganlari 
t o ‘g ‘risida  suhbatlashdilar.  Ular  uni  oM dirmoqchi  boMdilar,  lekin  hech 
kim   birinchi  boMib  z arb a  berishga  botinm adi.  Shunda  S h a n g u y d a n  
boMgan  otliq  C h ja o   Di  qilichni  su g 'u rib ,  k nyazni  chopib tashladi.  Ular 
la shkarboshiga  yetib   olishga  shoshildilar.
D astlab  u n g a  aytdilar  keyin  im peratorga  xab ar  berdilar,  h am d a 
usun  qabilalariga  elchi  j o ‘natdilar.  D o v o n g a   qarshi  katta  q o 's h i n  
c h iq q a n d a   u su n la r  ikki  m in g   otliqni  yubordilar.  Lekin  qaysi  to m o n g a  
q o ‘shilishni  b ilm a d ila r  va  j a n g   qilishni  istamadilar.  Ershi  q o ‘shini 
orqaga  y urish  qilg an d a,  u n in g   yoMiga  kichik  davlatlarning  knyazlari 
D ovonni  y e n g ilg a n in i  eshitib.  q o ‘shin  bilan  birga  xiroj  toMash  va 
imperatorni  k o ‘rish  uch u n   o ‘z  o ‘gMllari  va  kichik  ukalarini  yubordilar. 
U lar g aro v g a  olindilar.
Yuyning  z a sta v a sig a   o ‘n  m in g   k ishidan  k o ‘proq  odam   va  o 'n  
m ingdan  k o ‘proq  otlar  kirdi.  O rq ag a  q ay tish d a  ular  ochlikdan  qiy- 
nalm ad ilar  va  j a n g d a g i  y o ‘qotishlar  u ncha  katta  boMmadi,  lekin  och- 
k o ‘z  a s k a rb o sh ila r  va  kotiblar  askarlarni  y a x sh i  k o ‘rm as  edilar,  ularga 
chigirtka  kabi  tash la n d ila r  va  sh uning  u ch u n   oMganlar  k o ‘p  boMdi. 
Bu  o 'n   m in g   li  uzun lik d ag i  yurish  uchun  im p erato r  ularning  b archa 
jinoyatlarini  kechirdi.  U  buyruq  berdi;  " X u n n l a r   uzoq  vaqt  b izg a
126

---

zarar  keltirdilar  v a   ular  sahro  s h im o lig a   k o ‘chgan  b o 'lsalard a,  boshqa 
davlatlar  bilan  ittifoq  tu zd ilar...
L ashkarboshi  Ershi  (Li)  G uanli  g ‘arb  knyazi  m artab asig a  k o'tardi, 
sakkiz  m in g   oiladan  fo y d a la n ish g a   berdi.
K n y a z  Y uychenni  c h o p ib  tashlagan  otliq  C hjao  Dini  Sinchji  knyazi 
martabasi  bilan  ta qdirladi.  K atta  harbiy  xizm atlari  uchun  sardor  C hjao 
Shini  a m a ld o r  m artab asig a,  d u sh m a n   hududi  ichkarisiga  botirlik 
bilan  kirgan  S h a n g u a n   Szeni  dav lat  m ulklari  nazoratchisi  lavozim iga 
k o ‘tardi. T aktikada o ‘zini k o ‘rsatgan Li C h en n i Shandan viloyati hokim i 
etib  tayinladi.  H arbiy  boshliqlardan  3  tasi  am a ld o rla r  lavozim larini 
oldilar,  y u z d a n   ortiq  к ish i  -   k n y az  u n v o n i  va  ikki  m ingdan  g ‘alla  ish 
haqi  bilan  v ilo y at ho k im i,  m ingdan  oitiq  kishi  m ingdan  k am roq  ish haqi 
bilan  (lav o zim lar)  oldilar.  K o ‘ngillilar  u la r  kutgandan  k o ‘ra  kattaroq 
m a n s a b la r oldilar,  kim  m a h k u m   sifatida  y u rish g a  borgan  b o ‘lsa,  harbiy 
xizm atlari  uchun  ulardan  barcha  jin o v a tla ri  olib  tashlandi.  H ar  bir 
askarga  qirq  m in g   tan g a g a c h a   hadya  qildilar.  U lar  D o vonga  ikki  marta 
yurish  q ildilar  va  yurishni  t o ‘rt  yil  ichida  tugatdilar.
O ' n   bir y ild a n   keyin  C h je n x e   b o s h q a ru v in in g   uchinchi  y ilid a   (er. 
avv.  90  yil)  Ershi  y a n a   U y u a n g a   x u n la rg a   hujum   qilish  uchun  75  m ing 
otliq  bilan chiqdi.  U C h jisz y u y  daryosi orqali  o ‘tdi,  lekin un in g  askarlari 
y engilib,  x u n n la rg a   taslim  b o ‘ldi,  unin g   o ‘zi  ularning  y o 'lb o s h c h is i 
t o m o n id a n   o ‘ldirildi.  Bu  haqda  x u n n la r  hayoti  tasvirida  aytiladi.
127

---