O adim gi dunyo tarixi bo yicha xrestom atiya: tarix о ‘qituvchilari

Хрестоматия no истории Оревнего мира. М., 1991. Н б с т р
Q u l x a r i t l q i lis h t o ‘g ‘ r i s i d a s h a r t n o m a
O ld xu rid (/ilish “shartnom asi" Van Bao (?-er. avv. 61-yil) tomo-
nidan yozilgan. Bu hajviy hikoyani hujjatli guvohlik deh hisohlash
to 'g 'ri emas. Lekin 
m itallif o 'z zam onasining odam i h o ‘lib, unga
zam ondosh jam ivatn in g tam oyil/ari bilan fikrlavdi va о ‘z asarida aniq
tarixiy hodisalardan foydalanib, о ‘sha davrning ijtim oiy voqeliklarini
tasavvur qilishga yordam beradi.
Van Szi-yuan (er. avv. I asrdagi qadim gi X itoy adabiyotshunosi 
Van B aoning ikkinchi ismi) shu okrugda [istiqomat qiluvchi] Szyanga 
(joy nom i) ish b o ‘yicha keldi, beva Yan X oyning uyiga bordi, [uning] 
B y a n - l y a o nomli [uning yeridan qolgan] quli bor edi. [Van - Szi-yuan] 
[uning uchun] [qul] borib vino sotib olib kelishini istadi. Byan-lyao 
katta tayoqni olib [Yan X oyning m arhum eri] qabri tepasiga chiqib 
oldi va “x o ‘jay in im Byan-lyaoni sotib olganda, kontraktda [u] [ faqat] 
qabrni qo'riqlashni belgilagan va [meni] begona erkak uchun vino 
sotib olishimni talab q iim ag an " —dedi.
V an-Szi-yuan 
qattiq 
g ‘azablandi va 
s o ‘radi: 
“ nahotki 
[siz] 
[bunday] qulni sotishni istam aysiz?” . “ X o ‘j a y i n j a v o b berdi, bevani 
o d a m la rg a berishga [urindim ], [lekin] hech kim uni istam adi” . Va 
Van-Szi-yuan tezlik bilan Byan-lyaoni sotib olish uchun kon trak t 
tuzishga q aro r qildi. S h u n d a qul aytdi: “ [Siz] [meni] nim a ishlarni 
[bajarishga] m a jb u r q ilm oqchi 
b o ‘lsangiz, 
ham m asini k o n trak tg a 
kiriting. K o n trak td a [nima] boMmasa, B y a n -ly a o q ilm a y d i? ’" “ Rozi- 
m a n ” - j a v o b berdi Van-Szi-yuan.
S h artn o m a m atnida aytildi:
“ S h en -szy u e (er.avv. 61-yildan 6 8 -y ilg ach a davom etgan im ­
p erato r S y u a n -d in in g b o sh q a ru v erasi, Syuan-di er.avv. 7 3-49 yil-
171

---

larda h u k m ro n lik qilgan) hukm ronligi erasining o 'n beshinchi kuni, 
birinchi oyida Van-Szi-yuan, Szichjun (u y e z d id a n ) erkak Yan X oy 
C h e n d u (shu okrugidagi uyezd ) uyezddagi Anchjili ja m o a s id a n ayol 
Yan X o y d a n , uning m arh u m eridan qolgan soqolii qul Byan-lyaoni 
sotib oldi. U o ‘n besh m in g tangaga sotiladi deb kelishildi.
Q ul b o 'y s u n is h g a [m ajbur], ishlarning barcha turlarini bajarishi 
va [ b u y ru q la r b o ‘yicha] bahslashm asligi lozim. [U] tongda turishi 
[va ertalabki] tozalashi, [binoga] suv sepishi; o vqatdan s o 'n g , idish- 
to v o q n i yuvishi; d o im o [qoMidaJ [donni] tuyishi lozim; supurgi 
bogMashi; [y o g 'o c h ] 
to v o q la r 
o ‘yishi; 
q u duqlarni 
qazishi; suv 
chiqarishi; yiqilgan 
[ b a m b u k
t o ‘siqni] bogMashi, 
b o g ‘ni chopiq 
qilishi; yoM aklami tekislashi; 
[yer m ay d o n lari atrofida] t o 's i q la r
qilishi; katta zanjirlar kesishi; bam b u k n i bukishi va [undan] x a sk ash lar 
yasashi; qud u q qopqoqlarini tozalashi va y a m a sh i [kerak],
[Unga] ruxsat etilm aydi: otda yoki arav ad a [ x o 'ja y in n in g q o ‘r- 
g ‘onidan] chiqish va [unga] qaytish, oyoqlarini chalkashtirib o 'tirish
va baland qichqirish, k rovatdan turayotganda, boshini ch ay q ash , [to ‘la 
u y g ‘onish uchun]; keyin esa, uni [sekin] pastga egish. [U] baliq 
tutishga [m ajbur]; o ‘t o ‘rish; qam ish [dan b o 'y r a j t o ‘qish; [kanopni] 
tarash v a t o ‘qish. U n g a m ast qiladigan ichim lik ichish m an qilinadi 
... [U] [gazlam a] to 'q is h i [va undan] oyoq kiyim [tikishi]; [ham da] 
[boshqa] d a g ‘al oyoq kiyim i qilishni; [xodalar y o rd a m id a ] yelim
surtilgan tu zo q lar bilan q u s h la m i ushlashni; t o 'r la r to 'q is h n i va 
baliq tutishni; k a m o n d a n b o g ‘langan o 'q l a r bilan y o v v o y i g ‘ozlarni 
otishni, 
y o v v o y i 
o ‘rdaklarni 
esa - arbaletdan shariklar 
bilan; 
b u g ‘ularni tutish uchun to g 'la r g a chiqishni; toshbaqalarni tutish 
uchun su v g a kirish; bo q q a suv o ‘tk azishni, [u yerda] baliq va 
y u z d a n k o 'p yo v v o y i g ‘ozlar va o 'rd a k la rn i urchitish uchun [hovuz 
qurishni]; b o y q u sh [va b o sh q a yirtqich] qushlarni haydashni; qoMida 
kaltak bilan c h o ‘chqalarni boqishni; 
im bir o 'stiris h n i; q o 'y la rn i 
o ‘stirishni; c h o ‘ch q a c h a va otlarga yem berishni; axlatni to zalashni 
va d o im o tozalikni [saqlashnij; otlar va sigirlarga y e m is h berishni; 
d o 'm b i r a n i n g t o 'r t [zarbasi] chalin g an d a, turishni va ularga yarim
q o 's h i m c h a kechalik x ashak berish.
Ikkinchi oyda, bahorgi te n g kunlikda, [uj [dalalarni] o ‘rab tura-
172

---

digan t o ‘siq va tuproq ko'tarm alarni yam ash; tut daraxtlarini [quruq 
shoxlardan] tozalash] [va oqlash] h a m d a p a l m a daraxtlaridan p o ‘stloqni 
chipta kavush uchun shilish: qovoq qilish; baqlajon urugMarini [ekish 
uchun tanlab olish] ham da piyoz ekish; y er [hosildorligini] tiklash 
uchun [qurigan v a s o ‘ligan] o ‘simliklarni yoqish; [kulni] to 'd alash va 
[yer] kesaklarini m aydalash va qoq varim kunda narsalarni quy o sh d a 
quritishga majbur. [U] x o ‘roz q ich q irig ‘i bilan uyg'onishi va kelida 
don tuyishi kerak; ot va eshaklarni k o ‘zdan kechirishi va davolashi 
[lozim], halda [ularning tu y o g 'i qattiq b o ‘lishi uchun] kuydirishi; buni 
uch marta qaytarib, [agar] uyda m e h m o n boMsa, [qul] k o ‘zani olishi 
va vinoga borishi [lozim]; [quduqdan suv chiqarishi va kechki ovqat 
tayyorlashi; idish yuvishi, dasturxon yozishi; b o q ‘chadan sarim soq 
yulishi; rezavorlarni m aydalashi va quritilgan g o ‘shtni kcsishi; [toza] 
g o ‘shtni chopishi va shirin kartoshkadan s h o ‘rva [tayyorlashi], baliqni 
m ay d a kesishi va toshbaqalarni qovurishi, kechki ovqat tu gaganidan 
[keyin], qolgan yem ishni] o ‘rab q o ‘yishi va yashirishi, darvozalarni 
yopishi va om borlarni qulflashi; c h o ‘chqalarga yem ish berishi va 
itlarni yechib yuborishi lozim.
U q o ‘s h n ilar bilan yoqalashishi yoki tortishishi [m um kin] emas. 
Qul faqat loviya yeyishi va suv ichishi m u m k in , vino ichishga 
o ‘rganib qolishi m u m k in emas. [A g ard a u] yaxshi vino ichm oqchi 
boMsa, faqat o g ‘zi va labini h o ‘llashi m u m k in , [lekin unga] kosani 
b o 's h a tis h i yo k i qadahni tu b ig a c h a b o ‘shatishi 
m u m k in emas. 
[Unga] kun chiqishi bilan chiqib ketish va kechasi qaytib kelishiga 
yoki a lo q alar o ‘m atish va ulfatchilik qilishga ruxsat berilm aydi.
Uy o rq a sid a darax tlar m avjud. [Qul] ularni chopishi va qayiq 
yasashi kerak, S z y a n c h u g a (joy n o m i) k o 'tarilish i [m um kin b o ‘lsin]. 
O k ru g am ald o rlari uchun pul topish [shu bilan birga] buzilgan yoki 
[ta ngalarning] toMiq 
boMmagan 
bogMamlarini 
tashlab 
yub o rish . 
M y a n ta n d a [u] buy ralar sotib olishi v a Du va Lo (joy n om lari) 
oraligMda yu rib , kichik b ozorlarda a y o llar qidirib y u ra d ig a n m o y
va p o m a d a la rn i sotishi [lozim]. D u g a qaytib, [u] [tayoqqa] k anopni 
k o ‘tarib borib [sotish uchun] y o ‘l chetiga q o ‘yishni; [sotishga] itlarni 
a rq o n d a y e ta k la b borishi va g ‘o z la r bilan sa v d o qilishi [lozim]; 
U y a n d a c h o y sotib olishni va Yan oilasi hovuzidan lotoslar olib
173

---

kelishni; [u] bozom i aylanib yurganda [yoki undan qisilib o ‘tganda] [u] 
ald a m c h iv a o ‘g ‘rilardan ehtiyot boMishi [lozim], [U] bozorga borganda, 
[unga] varvarlardek] tizzalab o ‘tirishi; y o ‘l chetida yastanib yotishni; 
yom on s o ‘zlarni [aytishni] va uyatsiz so ‘kinishni [mumkin emas],
[U] katta m iq d o rd a k a m o n va p ic h o q la r tayyorlashi, ularni 
Ich jo u g a olib borishi va sigir va q o ‘y la rg a alm ashtirishi [lozim],
QoMida boltasi bilan [u] to q q a c h i q is h iv a y o z u v uchun taxtachalar 
ta yyorlashi v a shoti toqisini kesishi 
kerak. M aterial q o ld ig ‘idan 
q u rbonlik va odatdagi sto lch alar qilishi, y o g ‘och b o sh m o q la r va 
c h o ‘c h q alar uch u n t o g ‘ora o 'y is h i kerak. K u lb a la r qurishni va uy 
tom ini yo p ish n i; h u jja tn in g ... 
(X ito y d a hujjat m atnlari, kitoblar 
y o g ‘och yo k i b a m b u k tax ta c h a lard a tush bilan y ozilgan. M atnni 
o'z g a rtiris h
zarur b o ‘lsa, 
belgi 
p ichoq 
bilan qirilgan). Q u y o sh
botishida [uyga o ‘rm o n d a n qay tish d a u] ikki-uch b o g ‘lam quruq o ‘tin 
olib kelishi kerak.
T o ‘rtinchi o y d a [qul sholi] o ‘tq azishi lozim ; beshinchi o y d a -
hosilni yigMshi; o ‘ninchidan loviyani y i g ‘ishi lozim. U k o ‘p m iq d o rd a 
q am ish va rami (ram i yo k i x itoy krapivasi - g a z la m a tayyorlash 
uchun fo y d alan ilad ig an k o ‘p yillik tolali o ‘sim lik) va [ulardan] k o ‘p 
arqon va kanat qilishi lozim.
Y o m g ‘ir y o g ‘ib turganda, [qulga] hech ish boMmaganda, [u] o ‘t 
va b a m b u k d a n (ehtim ol, o ‘tdan oy o q kiyim i -sandal, b a m b u k - b o ‘yra, 
Xitoy uylarida, asosan y o z d a e sh ik lar o ‘rnida ishlatiladigan parda) 
qilish, shaftoli, nok, x u rm o va tu t daraxtlari o ‘tqazish va o 'stiris h , bir 
daraxt [boshqasidan o r a lig ‘i] uch chjon oraliq [ajratsin]; bir qator 
[daraxtlar o ra lig ‘ i b o sh q asid an ] sakkiz chi (Chi — uzunlik oMchovi
- 2 7 ,6 5 s m ) (er.avv. 2 0 6 yildan e ra m iz n in g 8-yiligacha). M e v a la r 
pishganda, [qul ularni y i g ‘ishtirishi [lozim ], [lekin shu bilan birga 
unga] [ularni] s o ‘rish yo k i m azasin i totib k o ‘rishga ru x sat etilmaydi.
[A gar tunda] itlar hursa, [qul] turishi lozim: q o ‘shnilarni ogoh- 
lantirishi, d arvozalarni, eshiklarni qattiqroq yopishi v a [q o ‘riqchi] 
m in o ra sig a chiqishi, [bong] n o g ‘orasig a urishi. [shu bilan birga 
u] qoMida qalqon ushlashi, na y z a bilan q u ro llan g an boMishi kerak. 
Pastga tushib, [u o ‘g ‘rilar y o k i q a ro q c h ila r y o bqligini tekshirish 
uchun] atrofni aylanishi kerak.
174

---

[U] h arak atch an boMishi v a tez ishlashi [lozim], [Unga] ishsiz 
sanqib y u rish g a ruxsat berilm aydi. Q ul kek say sa v a k u c h i tu g asa, [u] 
q am ishni k o ‘paytirishi va b o ‘y ra t o ‘qishi [lozim ], U ishni tugatsa va 
dam o lm o q c h i boMsa, [shunda u] y a n a bir dan [don] tuyishi lozim. 
Kech tushganda, [agar unga] boshqa ishlar boMmasa, [u] kiyim ni 
y uv ish i [lozim ], [u sh unday] oq boMsin.
A g a r shaxsiy j a m g ‘arm a m av ju d b o ‘Isa, [uning] x o ‘ja y in i [ular­
ni o ‘z] m e h m o n la rig a s o v g ‘a qilishi [m um kin], Q u lg a g ‘irrom yo k i 
xususiy ishlarni olib b orishga ruxsat berilm aydi; [uning] barcha 
ishlari [ x o ‘ja y in g a ] m a ’lum boMishi kerak. “ A g a r qul y o ‘riqlarga 
b o ‘y s u n m a s a . - y u z tayoq 
bilan ja z o la n ish i 
lo z im ” . S h a rtn o m a
matnini o ‘qish tugatildi. Byao- Iyao [ q o ‘rquvdan] tili ay lan m ad i, 
[tilini tishladi v a lablarini m a h k a m qisdi. [K eyin u] qoMlari bilan 
o ‘zini ura boshladi. U n in g k o 'z la rid a n yosh o q d i...
[U aytdi: “A g ar hammasi] shunday boMishi kerak boMsa, ja n o b Van 
aytganidek, yaxshisi tezroq sariq y e r g a qaytish kerak va [mayli] yerdagi 
qurtlar [mening] peshonamni kemirsin. [Men] b ulam ingham m asini ilgari 
bilganimda edi. [Men] albatta ja n o b Vanga vino sotib olar edim. Haqiqatan 
shunday yom on i s h g a j u r ’at qilmagan boMar edim ” .