O adim gi dunyo tarixi bo yicha xrestom atiya: tarix о ‘qituvchilari

qo'zg'olon ch ilar tomonidan eram izning 2 5 -yilida qatl qilingan.)
...V an M a n h u k m ro n lig in in g oxirida hosilsizlik bo 'ld i. O d a m la r
olo m o n i dala va botqoqliklarga ketdilar, y em ish uchun ildizlar qazdilar 
va bir-birlaridan uni tortib o ld ila r...
Lyu Pinszi tarjim ai holidan
(Lyu Pinszi - Van Man a g ‘dargan Xan su lo lasin in g avlodi, q o ' z ­
g 'o lo n c h ila r g a q o 's h ilg a n . “Q izilq o sh lilar” to m o n id a n Lyu Fan d an
keyin taxtga chiqarilgan ikkinchi Xan sulolasining imperatori Lyu Syu 
to m o n id a n a g 'd a rilg a n ).
O 's h a z a m o n la rd a Sin, S yuy v iloyatlarida dahshatli ochlik bosh- 
landi. Q a ro q c h ila r g o 'y o k i asalarilar galasi kabi pay d o bo'ldilar. Fan 
C h u n l d o v y u ra k edi va o m m a unga q o 'sh ild i.
...V a n M an ularga hujum qilishga y u b o rg a n d a . 
Fan C h u n va 
u n in g tarafdorlari j a n g g a tayyorlana turib, o 'z la rin ik in i Van M an
q o 's h in l a r id a n ajratish uchun qoshlarini qizil rangga b o 'y a d ila r ...
Lyu Yan tarjim ai holidan
(L yu Yan - Lyu B o -shen-L yu S y u n in g d ahshatli akasi q o ' z g ' o ­
lo nchilar to m o n id a n o 'ld irilg a n .)
Q o 'z g ' o l o n l a r bir necha yil dav o m etadi. Flamma j o y d a urush 
chiqadi. Bu - d u n y o n in g tugashi ...
Van M an tarjim ai holidan
Tyaivfin (e ra m iz n in g 17-yili) b o s h q a ru v in in g to 'itin c h i yilida 
G u a n ty a n I va b o s h q a la r q a r o q c h ilik k a ketdilar; ular K uyszi va C h a n jo u
jo y la r ig a tayandilar.
L a n y a 2 d a n bir ayol, Lyuyaning onasi ham q o ' z g ' o l o n k o 'ta rd i. 
U y ezd b o sh lig 'i uning aybsiz o 'g 'l i - u y e z d am aldorini qatl qildi. U n in g
onasi o 'z i n i n g butun m ulkini vin o va qurolga sarfladi va m axfiy rav ish d a 
atrofiga y u z d a n ortiq k a m b a g 'a l yosh kishilarni to 'p la d i. U la r bilan 
u yezd shah rig a h ujum qilib, o ' g ' l i qabriga qu rb o n lik qilish uchun uyezd
157

---

b oshlig’ini o ‘ldirdi. X uayga y o ‘1 olishda uni qismini soni o ‘n minggacha 
yetdi. Van M an qaroqchilarga afv taklifi bilan elchi jo 'n a td i. Elchi qaytib 
keldi: q aroqchilar tarqalib ketdilar va keyin y ana tezda to'p lan d ilar deb 
aytdi. Van M an hodisa sababini s o ‘radi. Elchi unga ja v o b berdi: H am n ia 
aytm oqda, turli xil taqiqlarning k o ‘pligidan azob chekm oqdalar, ulardan 
q o'Ini qimirlatish ham m u m k in emas. Ishdan olingan (oylik) soliq va 
y ig 'im larn i toMashga ham yetm aydi. O d a m la r eshiklarini yopadilar, hech 
kim bilan gaplashm aydilar va baribir besh q o ‘shnining bir kishi jinoyati 
uchun bir-biriga kafilligi t o ‘g ‘risidagi q o n u n g a k o ‘ra, tanga quyish va 
mis saqlashda g o 'y o k i sherikdek baribir tu rm ag a tushadilar. A m aldorlar 
xalqni qiynab yubordilar. K a m b a g ‘allikdan barcha qaroqchilikka ketadi.
0 ‘sha yil (eram izn in g 18-yili) hosilsizlik va ochlikdan L an y ad a 
Liszi D u ’, Fan C h u va b o sh q a “Q izilq o sh lila r'' q o ‘z g ‘olon k o ‘tardilar. 
U lar shaharlarni egallab, taladilar. U la r o ‘n m in g kishi edi. O k ru g d an
yu borilgan q o 's h i n l a r ularni eplay o l m a d i . . .
Oltinchi y ild a (e ra m iz n in g 1 9-yili)... G u a n d u n d a
bir necha 
yil d a v o m id a q u r g ‘oqchilik va ochlik dav o m etdi. Liszi Du va 
“ Q izilq o sh lilar” ning boshqa q ism larig a y a n a d a k o ‘proq xalq oq ib kela 
boshladi. L ash k arb o sh i Lyan D a n c h jo u g a hujum qildi, lekin g ‘alaba 
qila o lm a d i... Si Shushi va Sun Si4 q a ro q ch ilard an dary o va k o ‘llarni 
tozalay boshladilar.
Van M a n oMimga hukm q ilin g an lar va qullar, a m a ld o r va xalqning 
katta у ig ‘inini e ’lon qildi. U bu q o 's h in n i “t o ‘n g ‘izning ta sh la n ish i” . 
“botir t o ‘n g ‘izlar” deb atadi.
D ixuan (e ra m iz n in g 21 -yili) b o s h q a ru v in in g ikkinchi y ili... 0 ‘sha 
vaq td a ja n u b d a “ Yashil o ‘rm o n d a ” C h ja n Ba, Szyan Sya, q o ‘y b oqar 
Van K uan v a b o sh q alar k o ‘tarildilar. U lar “d ary o n in g quyi o q im id a g i’' 
q o ‘z g ‘o lo n c h ila r deb ataldilar. U la rn in g soni o ‘n m in g d a n o s h d i... 
Daryo va koMlarda o ‘zini k n y az Fan d e b atagan q aroqchi faoliyat 
k o ‘rsatdi. Lyu u r u g ‘idan5 o ‘ng niinglab ularga o d a m la r q o 's h il d ila r ...
Q a ro q c h ila r g o ‘yoki n ash ag a o ‘x sh a sh o ‘sib ketdilar. Q aro q - 
chilarni ushlash uhun k o m e n d a n tla r belgilandi, sud vakolatlari bilan 
a m a ld o rla rg a b u y ru q la r b erildi...
Q aroqchilar dastlab ochlik va qashshoqlikdan q o ‘z g ‘olon ko'tardilar. 
Ular hosil bilan o ‘z qishloqlariga qaytishlari m um kin deb o ‘yladilar
158

---

Lekin, ular soni asta-sekin bir necha o ‘n m ingga yetd i... T o ‘rtinchi 
oyda Van Man astro log Van Kuan va lashkarboshi Lyan-Danni sharqqa 
y u b o rd i... Ularda y uz m ing kishilik tanlangan q o 'sh in bor edi.
U chinchi yil (er. 22 yili) . . . “Q izilq o sh lilar” bosh astrolog Szin 
Shanni oMdirdilar. G u a n d u n d a o d a m la r bir-birlarini yedilar. T o'rtin- 
chi oyda: S harqda s h u n d a y gap tarqaldi: “ lashkarboshi Lyan Dan bilan 
u c h rash g an d an k o ‘ra " “ Q izilq o sh lilar” bilan u c hrashgan m a ’qulroq. 
“ L ash k arb o sh i nin g q o 'lid a n hech ish kelm aydi; lekin 
Van K uan 
barchani y o ‘q q i l a d i . . . ” Y ozda sh arq d a h ash aro tlar k o ‘tarildi, 
ular 
o sm o n n i qopladi.
- Y u z m inglab q o c h o q la r z astav ag a keldilar. Lekin ularni boqishga 
ta yinlangan am aldorlar, vakillar, n azo ratch ilar va m ay d a x izm atch ilar 
om b o rlard an oziq -o v q atlarn i o 'g 'i r l a d i l a r va har o ‘n q o ch o q d a n yetti- 
sakkiztasi och lik d an o 'l d i . . .
...H a m m a jo y d a o 'n minglab qaroqchilar shaharlar va mulklarga 
hujum qildilar. Ular ikki mingga yaqin am aldom i oMdirdilar. Astrolog 
Van Kuan va boshqalar janglarda m ag'lubiyatga uchradilar...
. . . B o 'l g 'u s i im p erato r G u an U 6 katta akasi k n y az Si U, t o g ’asi 
Li Tun va b o sh q a la r 
bilan bir ne c h a m in g
kishini olib b o rd i... 
Ular S in ’shi va Pinlindan C h ju Baliqni, C h e n c h o ‘ponni va b o sh q a 
q o 'z g 'o lo n c h ila r n i c h a q ird ila r va ular bilan birga S z iy a n 7ni egalladilar.
. . . B i r necha m in g q o 'z g 'o l o n c h i l a r tarqalib ketib N a n ’y a n 8 hudu- 
d iga k i r d ila r ...
T o'rtinchi yil ( e ra m iz n in g 23 yili) birinchi oyida X an sulolasi 
tarafdorlari q o ‘shinlari Van C h a n va b o sh q a “Q uyi oqim q o 'z g 'o l o n -
chilari” y o rd a m id a C hjen Lyan va Syu Si ilg 'o r qism larig a h ujum
qildilar. A sk arb o sh ilarin in g boshini kesdilar v a o ‘n m in g lab askarlarni 
c h o p ib ta s h la d ila r ...
...V an M an d a h sh a tg a tushdi. U ... Van Man bilan birga b archa 
v iloyatlardan m illion a sk ar b o shchiligida S h a n d u n n i4 tinchlantirishga 
yubordi. Q o 's h in “y o 'l b a r s tish i” laqabini oldi. Van M an Van Ini 
j o 'n a t i s h uchun x azinani b o 's h a td i, u t a ’m inotini m o ‘ l-ko‘ lligi 
bilan S handunni q o ‘rqitishga harakat qilib, k o ‘p x azin a va y o v v o y i 
hayvonlarni j o ‘n a td i... Van I b o 'is a aytdi: millionli q o 's h in o ' z y o ' l i d a
h am m asin i y o 'q qilishi lozim . Bu sh ah ar ( K u n ’y a n )n in g aholisini qirib 
tashlaym iz, qon daryosi bilan oldinga y u r a n i i z . . . ”
159

---

Bu vaq td a b o 'l g ' u s i im perator 
Yan va D inlindan bir q an ch a 
q o ‘z g ‘o lo n ch ilar bilan K u n y an g a q u tq a rish g a k e ld i... Xan askarlari 
•yengildilar ... K u n y a n d a n askarlar chiqib, X a n la r bilan bir qatorda 
urushdilar. Van 1 q ochdi, Van M an q o ‘shini ta rad d u d lan ib qoldi ... 
Y o ‘lbars va q o p lo n la r g ‘azablandilar. A s k a rla r q o c h ib ketdilar va o ‘z 
viloyatlariga qaytdi lar... P o y tax t qaltirab qoldi.
Yaqinda turgan q o ‘z g ‘o lo n ch ilar p o y ta x tg a tom on o q d i...
Van M an poytaxtning barcha q am oqxonalariday jinoyatchilarga 
qisman am nistiya e ’lon qilish, qurol tarqatish uchun c h o p a r l a r y u b o r d i ... 
Lashkarboshi Shi C hen Veydaryosidagi k o ‘prikdan o ‘tm oqchi b o'lganda, 
butun q o ‘shin qochib ketdi. Shi Chen b i r o ‘zi qaytdi. Q o ‘z g ‘olonchilar 
Van Man oilasi qabrini ochdilar: bolalari, xotini, otasi, bobosi va ularning 
tobutini, to ‘qqiz ibodatxonalarni, M intan saroyi va imperator maktabini 
yoqdilar. Shafaq butun shaharni yoritdi...
T o ‘qqizinchi oyda q o ‘z g ‘olonchilar shaharga shim oldan Syuanpin 
darvozasi orqali kirdilar. C hjan Xan darvozalarda har bir q o ‘z g ‘olonchini 
oMdirdi. Van 1, Van Lin, Van Syun va boshqalar o ‘zaro askarlarni b o ‘lib 
olib, saroyning shim oliy darvozaiarini h im o y a qildilar. Xan tarafdorlari 
askarlar unvon olish uchun Van M anni ushlab olishni orzu qildilar. 
Yetti m ingdan ortiq askar favqulodda ja so ra t bilan j a n g qildi. 0 ‘sha kun 
kechqurun vazirliklar va saroylardan h a m m a qochib ketdi...
Y o n g ‘in ichki s a r o y g a y a q in la s h d i... Van M a n y o n g ‘ indan Syuanshi 
saroyini oldingi zalid a qutuldi. Olov u n g a yetdi. Saroy ayollari “ Biz 
n im a qilishim iz k e ra k ? ” deb q ich q ird ilar... Van M an aytdi: “O sm o n
m e n g a
hokim iyatni berdi, X an askarlari m e n g a zarar 
y etkazishi 
m u m k in m i? ”
Van Man ovqatsiz qoldi, uning kuchi kam edi. Uchinchi kun tongda 
a m a ld o rla ru n i o ld in g iz a ld a n o lib c h iq d ila r... H o v u z n in g s u v t o ‘sig ‘idan 
foydalanishini o ‘ylab va aravada Szyantayga olib k e ld ila r...
Van M a n n in g o rq asid an m ingdan ortiq a m a ld o r va haram o g ‘alari 
keldi. Van I kunduzi va kechasi j a n g qildi va ju d a charchadi. Deyarli 
b arch a o ‘Idirildi yoki y a ra la n d i...
Q o ‘z g ‘o lo n ch ilar s a ro y g a “Xoin Van 
M an q a n i? ” deb bostirib 
kirdilar. Shu vaqtda, x o n a d a n g o ‘zal ayol c h iq ib “ S z y a n ta y d a ” dedi. 
Q o ‘z g ‘o lo n ch ilar u y e rg a sjioshildilar, saroyni bir necha halqa bilan
160

---

o 'r a b
oldilar, k a m o n la r va arbaletlardan ot ochdilar. Van M a n n in g
liim oyachilari sekin - asta yiqildilar, ularda o ‘qlar tugadi, otishga hech 
narsa y o ‘q edi. Y u zm a - y u z t o ‘q n a sh u v la r boshlandi. Van I u n in g
o ‘g*li va b o sh q a la r halok b o ‘Idi. S a v d o g a r D i V a n M anni o ‘ldirdi va 
uning kam ari va m uhrini bilan o ld i... B arch a viloyatlar va u y e z d la r 
taslim b o ‘ldi. O sm o n m am lakati X an sulolasiga tegishli boMdi.
lkkinchi yil (e ra m iz n in g 24-yili) im p erato r G en sh i poytaxt C ha- 
nanga keldi va u m u m iy am nistiya t o ‘g ‘risida farm on berdi; u n d an
Van M a n n in g bolalari m u stasn o edi.
Bir yildan k o ‘p vaqt o ‘tdi. Im p erato r G en sh i b o sh q a ru v ishlari 
bilan s h u g ‘ullanm adi. K eyingi yiln in g y o z id a
bir necha y u z m in g
“Q izilq o sh lilar” Fan C hun b o shchiligida zasta v a g a kirdilar va Lyu 
Pinszini im perator deb e ’lon qildilar. G e n s h ig a h ujum qilganlarida, u 
taslim boMdi. “Q izilq o sh lilar” p o y ta x tn in g saroy qism ini y o n d ird ilar 
va G en sh in i oMdirdilar.
O c h la r bir-birlarini yedi. OMdirilganlar 
bir ne c h a y u z m ingni 
tashkil qildi. P oytaxt x aro b ag a aylandi.