O. A. H u s in o V patologik fiziologiyadan amaliyot darslari uchun

Asosiy o'quv savoliari
1. Asosiy almashinuv patologiyasi: asosiy almashinuvning oshishi va
kamayishi.
2. Ochiik, ekzogen va endogen sabablari.
3. Ochiik turlari (mutloq, to 4liq, to ‘liq bo‘Imagan, qisman).

---

4. To'liq ochlik davrlari; ochlikning har xil davrlarida modda almashinuvi
va fiziologik junksiyalarning o'zgarishlari.
5. To'liq bo'lm agan va qisman ochlik. Oqsil va oqsil-kaloriya
yetishmovchiligi.
6. Vitaminlar almashinuvi buzilishlari: giper 
gipo
-
va avitaminozlar,
ularning asosiy shakllarining namoyon bo ‘lishi.
7.
Erta yoshdagi bolalarda ochlik xususiyatlari.
Annotatsiya
A so siy a lm a sh in u v p a to lo g iy a si o rg an izm da doim o kechuvchi 
hayotiy muhim funksiyalarni saqlashga qaratilgan metabolik jarayonlar 
intensivligi o‘zgarishlarini aks ettiradi. Asosiy almashinuv patologiyasi 
quyidagilarda kuzatiladi:
- qalqonsim on bez giperfunksiyasi - gipertireozda (100-150 % 
gacha) va tireotoksikozning muhim tashxisiy belgisi b o iib hisoblanadi;
- g ip o fiz g ip e rfu n k s iy a s id a : g ig a n tiz m v a a k ro m e g a liy a d a
(gipofizning eozinofflli adenomasi) somatotropinning ortiqcha bo iish i 
anabolik jarayo nlam i faollashtirib, asosiy alm ashinuvning oshishiga 
olib keladi;
- b u y ra k u s ti b e z i m a g 'iz q a tla m i g ip e rfu n k siy a s id a : 
feoxrom atsitom ada adrenalinning ortiqcha b o 'lis h i y urak qisqarish 
sonini kuchaytirib va tezlashtirib asosiy almashinuvni stimullaydi;
- jinsiy bezlar giperfunksiyasida: testosteron va progesteronlaming 
ortiqcha b o iis h i erkin oksidlanishni faollashtiradi va bu orqali asosiy 
alm ashinuvni kuchaytiradi;
- m e’da osti bezi olib tashlanishida. Insulin funksiyasining to‘xtashi 
keton tanachalarining to ‘planishi va oksidlanishning fosforlanishdan 
ajralishiga olib keladi;
- isitma, intoksikatsiya, infeksion-allergik kasalliklarda. Mexanizmi: 
oksidlanishning fosforlanishdan ajralishi, endotoksinlar ta’siri;
- yurak yetishmovchiligida. Mexanizmi: gipoksiya va giperkapniya 
natijasida nafas va qon aylanish a ’zolarining ishi kuchayadi, bu asosiy 
alm ashinuvning 3 0 -5 0
%
gacha oshishiga olib keladi;
- xavfli o ‘sm aning oxirgi bosqichlarida. M exanizmi: makroergik 
birikm alarning kuchli parchalanishi;
- anemiyalarda. M exanizm i: asosiy alm ashinuvning m etabolizm
toksik mahsulotlari ta ’sirida kuchayishi; yurak va nafas a ’zolari ishining 
kuchayishi.

---

Asosiy almashinuv quyidagi holatlarda kamayadi:
- qalqonsim on bez gipofunksiyasi - g ip otireo zda (m iksedem a, 
k retin iz m ) h u ja y ra m ito x o n d riy a la rid a o k s id la n is h ja ra y o n la rin i 
stimullovchi tiroksin ishlab chiqarilishi kamayishi natijasida;
- g ip o fiz g ip o fu n k s iy a s id a . T ire o tro p in v a k o rtik o tro p in
m iqdorining k am ayish ida (gip o p itu itarizm ) issiq lik h o sil b o 'lis h i 
ozayadi;
- buyrak usti bezi gipofunksiyasida. Masalan, tuberkulezda buyrak 
usti bezining ikki tom onlam a shikastlanishi energetik jarayonlarning 
pasayishiga va asosiy almashinuvning kam ayishiga olib keladi;
- jinsiy bezlar gipofunksiyasida. K astratsiya, jin siy bezlarning 
y e ta rli riv o jla n m aslig i, k lim aks h u jay rad a e n e rg e tik jara y o n la rn i 
kamaytiradi;
- in su lin k o ‘p h o sil b o 'lis h id a . In su lin m u sh a k q isq a rish in i 
susaytiradi, oksidlanishning fosforlanish bilan birga kechishini oshiradi, 
bu issiqlik ishlab chiqarilishini kamaytiradi;
- uzoq m u d d atli o c h lik d a - en erg iy a s a r f b o ‘lis h in i k e sk in
cheklaydigan m exanizm lar ishga tushadi.
Ochlik
ovqat m oddalarini butunlav voki yetarli hichmacligi ,,ior 
tarkibining yoki o 'z la sh tirilish in in g keskin b u zilish i bilan b o g 'liq
bo‘lgan organizm holatidir (Veselkin P. N., 1977). Ochlik fiziologik va 
patologik bo'lishi mumkin. Fiziologik ochlik sut emuvchi hayvonlarda 
(yum ronqoziq, ayiq, tip ra tik a n va b .) qish k i u y q u p ay tid a, q u r t-
qumursqalarda, baqa, baliq, sovuqda dong qotgan holatda; hayvonlar 
migratsiyasi davrida uchraydi. Patologik ochlik oziq-ovqat bo'lmasligi, 
yetishm asligi, tarkibining o'zlashtirilishining (organizm da patologik 
o'zgarishlar) buzilishi natijasida hosil bo'ladi. Ochlik sabablari tashqi 
va ichki b o 'lis h i m um kin. Tashqi yoki ekzogen - oziq-ovqatning 
b o 'lm aslig i, yetarli ovqatlanm aslik, ovqat sifatining buzilishlaridir. 
B unda m uhim rolni ijtim o iy om illar o 'y n a y d i. Ichki yoki endogen 
sabablar ovqat moddalari o'zlashtirilishining buzilishiga olib keluvchi 
ovqat hazm qiluvchi tiz im lar k asalliklari, in fek sio n k asallik lar va 
boshqa jarayonlar bilan bog'liq bo'lishi mumkin. Jum ladan, bemorda 
o c h lik o rg an iz m g a o v q a tla rn in g k iris h ig a m e x a n ik t o 's i q h o sil 
bo'Iganda (qizilo'ngach, m e’da bo'yni torayishi va h.k.), infeksiya va 
in to k sik a tsiy a la rd a , e n d o k rin va ru h iy k a s a llik la rd a riv o jla n ish i 
mumkin.
O chlik turlari: to 'liq va m utloq; to 'liq b o 'lm ag an ; qism an yoki 
m iqdoriy bo'lishi mumkin.

---

To‘liq ochlik ovqatning butunlay qabul qilinmasligida, ammo suv 
q a b u l q ilin g a n d a riv o jla n a d i; m u tla q o c h lik su v ham qabul 
qilinmaganda rivojlanadi; to ‘liq b o im ag an miqdoriy ochlik (ovqatning 
y e ta rli b o ‘lm a s lig i), o rg a n iz m g a tu sh a d ig a n o v q a t k a lo riy a si 
sarflanishga nisbatan kam b o iis h id a uchraydi. Q ism an yoki sifatiy 
o c h lik d a o v q a t k a lo riy a s i o rg a n iz m tala b ig a m os k e la d i, am m o 
ovqatning ayrim zarur kom ponentlari (oqsil, y o g ‘lar, karbonsuvlar, 
vitam inlar) organizm ga yetarli m iqdorda tushmaydi.
Mutlaq ochlik
(suvsiz) 5 -7 kundan ko‘p davom qilmaydi, organizm 
suvsizlanishi oqsil parchalanishi va modda alm ashinuv mahsulotlari 
bilan autointoksikasiyani kuchaytiradi. N atijada m uqarrar ravishda 
o ‘lim sodir b o ia d i. O dam uchun t o ii q ochlik muddati 60-70 kundan 
oshm aydi. T o iiq b o 'lm ag an va qism an ochlik (m iqdoriy va sifatiy) 
esa uzoq muddat davom qiladi (oylab, yillar). Ochlik muddati nafaqat 
ochlik turiga, shu bilan birga k o ‘p boshqa omillarga: yosh, jins, hayvon 
turi, asosiy almashinuv darajasi, organizm individual xususiyati, atrof- 
m uhit sharoitiga ham b o g iiq . Ochlikni ogirlashtiruvchi omillar sovuq, 
y u q o ri n am lik , sh am o l, jis m o n iy v a ru h iy z o ‘riq is h hiso blan adi. 
M a iu m k i, ayollar erk ak larg a nisbatan ochlikni y eng il kechiradilar 
(ularda y o g ia r zaxirasi k o ‘p, mushak og‘irligi o‘lchami, shuning bilan 
b irga asosiy alm ashinuv darajasi kam ), ochlik m uddatiga organizm
xususiyati (asab regulatsiyasining tusi, markaziy asab tizimi va endokrin 
apparat holati) ham ta ’sir ko*rsatadi.
T o‘liq b o im a g a n o c h lik d a tan a o g ir lig in i y o ‘q o tish darajasi 
dastlabki o g irlikn ing 40 
%
ni tashkil qiladi, t o ii q ochlikda esa 50 % 
ga yetadi.
To 'liq ochlik
organizmning endogen ovqatlanishga o ‘tishi, ferment 
tizim larning k o ‘proq tejash g a m o ija lla n g a n qayta taqsim lanishi va 
to ‘qim a zaxiralarining utilizatsiyalanishi bilan tavsiflanadi.
K linik namoyon b o ‘lishiga qarab t o ii q ochlikning to 'rt bosqichi 
farq qilinadi: loqaydlik, ochlik sezgisi kuchaygan sari oshib boruvchi 
q o ‘zg ‘aIuvchanlik; susayish - ezilish (juda uzoq muddatli); shol b o iish
va hayvonning o iis h i. M odda almashinuvi va energiya holatiga qarab 
t o i i q ochlikning uch davri ajratiladi.
Birinchi, 2-4 kunlarda zaxiralardan tejamsiz foydalaniladi. Asosan 
karbonsuvlar sarflanadi, nafas koeffitsiyenti 1 ga teng. Qonda glukoza 
m iq d o ri 3 m m ol/l d an k a m a y ib k e ta d i. In su lin se k re tsiy a s i ham
k am ay ad i va k o n tu rin su lar gorm onlar (glukagon, buyrak usti bezi 
g lu k o k o rtik o id la r i) m iq d o ri o sh a d i. O q sil k a to b o liz m i va

---

glukoneogenez kuchayadi. O c h lik -n in g ik k in c h i ku nidan b oshlab
siydik bilan azot ajralishi kamayadi. O chlikning birinchi davri ovqat 
m arkazining q o ‘zg ‘alishi bilan bog‘liq ochlik sezgisi, bezovtalanish 
va ovqatga erishishga intilish bilan tavsiflanadi. Bu davrda m e’yoriy 
hayot-faoliyatning chuqur buzilishi kuzatilm aydi.
Ochlikning juda uzoq b o ‘lgan - 5 0 -5 5 kunlarida ichki zaxiralar 
tejamli sarf qilinadi; energiya sarflanishi 90 % ga yog‘lar parchalanishi 
v a y o g ‘ k islo ta la rin in g o k s id la n is h i h iso b ig a t a ’m in la n a d i. 
A d e n ila ts ik la z a tiz im i fa o lla s h a d i, lip o liz k u c h a y a d i, q o n d a
giperlipem iya va ketonemiya kuzatiladi. Siydikda kreatinin m iqdori 
ko‘payadi. N afas koeffitsiyenti 0,7 gacha pasayadi. Bu davrda ochlik 
sezgisi susayadi. Organizmning hayotiy funksiyalari pasaysa ham tana 
harorati, arterial qon bosim i, puls te z lig i, qand m iqdori va boshqa 
ko‘rsatkichlar m e’yor atrofida (pastki chegarasida) saqlanadi. Organizm 
ochlikka m oslasbadi; uning ferm ent tizim lari qayta quriladi (gliko -
va lipolitik, qaytaam inirlanish ferm entlari faollashadi). Bu endogen 
o v q a tla n is h g a o ‘tish n i t a ’m in la y d i, a s o siy a lm a sh in u v d a ra ja s i 
kam ayadi, hayotiy m uhim a ’zolar (yurak, m iya)ning o g ‘irligi, tana 
um um iy o g 'irlig in in g keskin k a m a v ish isa aaram asdan saqlanadi. 
O chlikning 6 -8 kunlarida m e’da bezlari spontan o ‘z-o‘zidan qondan 
oqsillam i - albumin va globulinlam i sekretsiyalashga boshlaydi. U lar 
a m in o k is lo ta la rg a c h a p a rc h a la n a d i, s o ‘rila d i va h a y o tiy m u him
a ’z o lam in g tuzilishiga s a rf bo ‘ladi. O chlikn in g ikkinchi davrining 
ikkinchi yarim idan boshlab gazsiz a tsid o z rivojlanadi, azot baiansi 
m anfiy, jig a rd a oqsil tanqisligi tufayli y o g ‘ infiltratsiyasi hodisasi 
rivojlanadi. Asta-sekinlik bilan holat og‘irlashadi: tana og‘irligi keskin 
kam ayadi, m ushak zaiflashishi kuchayadi, qiynovchi qabziyat paydo 
b o ‘ladi, ruhiyat o ‘zgarishi m umkin, ish qobiliyati y o ‘qoladi. Bunda 
har doim vitamin yetishmovchiligi kuzatiladi.
Ochlikning uchinchi (terminal) davrida hayotiy muhim a ’zolam ing 
oqsillari parchalanadi. Bu davrda nafas koeffitsiyenti 0,8 ga teng. M odda 
a lm a s h in u v i ch u q u r b u z ilis h la ri va ru h iy ham da so m a tik
funksiyalam ing keskin pasayishi kuzatiladi. Buning asosida ferm ent 
tizimlarining buzilishi va ishdan chiqishi yotadi. Oqsillar parchalanishi 
tu fay li y e ta rli daTajada k o ‘p ferm en tla r sin tezlanm aydi, ak sincha 
lizosom al gidrolazalarining faolligi oshadi. Bu hujayra organellalari 
Iipoproteid membranasi butunligining buzilishini ko‘rsatadi. Ferm ent 
tizim lari parchalanishi va dezfaollanishini avitaminozlar, ayniqsa, В 
guruhi vitam inlari yetishmovchiligi oxiriga etkazadi, chunki vitam in

---

В k o ‘pch ilik ferm ent tizim larinin g koferinenti hisoblanadi. Atsidoz 
kuchayadi. G ipoproteinem iya va qon onkotik bosim ining kamayishi 
ochiik shishiariga olib keladi. M ushak to‘qim asining nafaqat yengil 
m o b iliz a ts iy a la n a d ig a n , sh u b ila n b irga s ta b il o q s illa r i ham
parchalanadi. Organizmning buzilgan modda almashinuvi mahsulotlari 
bilan zaharlanishi natijasida yoki infeksion kasalliklam ing qo‘shilishi 
tu fa y li - organizm end ilikd a ular bilan kurashish xususiyatiga ega 
b o ‘lmay qoladi - agoniya va o ‘lim sodir bo‘ladi.
To 4iq bo 'Imagati va qisman ochiik.
Organizm uzoq vaqt davomida 
ov qat yetishm ovchiligi sharo itid a o ‘zining h ay o t-fao liy atin i saqlab 
tu rish qobiliyatiga ega. Zarur ovqat moddalari cheklangan miqdorda 
b o ‘Isa h am o rg a n iz m g a tu s h a d i. T o‘liq b o ‘lm a g a n va q ism an
ochlikning patogenezi ikki omilga: ovqatning kaloriya tanqisligi qancha 
y u q o ri va o v q a td a q a y s i k o n k re t m o d d a la r y o ‘q lig i y oki 
y etish m o v ch ilig ig a b o g ‘liq. T o‘liq b o ‘lmagan va qism an ochlikda 
kattalar va bolalar ko‘pincha oqsil va oqsil-kaloriya yetishmovchiligi; 
gipo - v a avitaminozlar; ayrim mineral moddalar va mikroelementlar 
y e tis h m o v c h ilig i b ila n b o g ‘liq k a s a llik la r b ila n ; a y rim ov qat 
m ahsulotlari tanqisligi chaqirgan anemiya va b. bilan duch keladi. Oqsil 
va oqsil-kaloriya yetishm ovchiligida alimentar marazm kelib chiqishi 
m umkin. Bu holat umumiy oriqlash, modda almashinuvlari buzilishlari 
va organizm ko‘pchilik a ’zo va tizim lari funksiyasining ishdan chiqishi 
bilan tavsiflanadi.
B ola organizm ida oqsil v a oqsil kaloriya yetishm ovchiligi o g ‘ir 
kechadi, chunki bola organizmi doimo oqsilga talab sezadi. Bolalarda, 
a s o s a n e rta y o sh d a g i b o la la rd a , o v q a tla n ish n in g o g ‘ir b u z ilish i 
kvashiorkor (kwashiorkor; Gana xalqlari tilida «qizil bola» demakdir) 
b o ‘lib hisoblanadi. Asosan u Janubi-sharqiy Osiyo, Afrika, Tinch okean 
h a v z asi d av la tla rid a uch ray d i; b a ’zan yengil shaklda 0 ‘rta O siyo 
r e s p u b lik a la r id a ham k u z a tila d i. Bu k a s a llik « ik k in c h i bola 
tu g ‘ilgandagi birinchi bola kasalligi» deb ataladi. U bolani emizishdan 
to ‘xtatib va uni kattalar ovqatlanish ratsioniga o ‘tkazilishi bilan bog‘liq 
b o ‘lib , o rg a n iz m d a h a y v o n o t o q s illa ri va o ‘rn in i hech n a rsa
b o so lm a y d ig a n a m in o k is lo ta la r y e tish m a slig i b ila n tav sifla n ad i. 
K asallikka jiddiy oriqlash, o ‘sish va ruhiy rivojlanishdan orqada qolish 
xos. Organizm da bo‘ladigan o ‘zgarishlar xilma-xil: teri jarohatlanishi 
- pigm entli-qatlam li derm atoz, bu o ‘zgarish teri qatlam iga qizim tir 
rang beradi; ovqat hazm qilish tizim i a ’zolari tom onidan qusish, ich 
ketishi va vitamin yetishmovchiligi bilan kechadigan atrofik jarayonlar;

---

buyrak, jigarda degenerativ jarayonlar; k o ‘mikda atrofiya holatlari va 
anemiya; osteoporoz va b. K o‘pincha ikkilam chi infeksiya q o ‘shilib 
sepsis rivojlanadi, natijada o ‘lim sodir bo'ladi.