O. A. H u s in o V patologik fiziologiyadan amaliyot darslari uchun

H iqichoq tutish (singultus)
tezlik bilan rivojlanadigan diafragma 
spazm i, m e’da talvasali qisqarishi bilan birgalikda ro ‘y berishida va 
tovush tirqishi torayishida, to‘satdan kuchli nafas olganda kelib chiqadi. 
H iq ic h o q u m u rtq a b ila n k o ‘k ra k q a fa si oraligM k a s a llik la ri, 
q iz ilo ‘n g a c h , p le v ra , q o rin p a rd a s i k a s a llik la ri, diafrag m a yoki 
diafragm al asab to ‘g ‘rid a n -to ‘g ‘ri qitiqlanishi natijasida hosil bo‘ladi. 
Oshqozon-ichak trakti va qorin bo‘shlig‘i boshqa a ’zolari kasalliklarida 
h iq ic h o q re fle k to r m exanizm g a ega: sh ik astlan g an to 'q im a la rd a n
patologik im pulslar diafragm al asab markazini qo‘zg‘atadi.
Q usish (vom itus)
m urakkab reflek to r akt b o ‘lib, oshqozondagi 
ovqatning qizilo‘ngach va o g ‘iz orqali tashqariga chiqarib tashlashga

---

qaratilgan. Qusish aktidan oldin so‘lak ajralishi bilan kechadigan ko‘ngil 
aynishi (nausea) ro ‘y beradi, zaiflik seziladi, odamning rangi oqarib, 
terlaydi, bradikardiya va AB kamayishi kuzatiladi. Qusish akti chuqur 
nafas olishdan boshlanadi, keyin b o ‘g ‘izga kirish y o ‘li to ‘siladi va 
m e ’dadagi o v q a t diafragm a, q o rin d e v o ri m u sh ak larin in g k u ch li 
qisqarishi tufayli q iz ilo ‘ngach va o g ‘iz orqali tashqariga ch iq arib
tashlanadi. Q izilo‘ngach va uning sfm kterlari bu vaqtda bo ‘shashgan 
holatda bo‘ladi. Qusish oxirida AB tiklanadi, taxikardiya kuzatiladi.
Qusish, qusish m arkaziga (uzunchoq m iyada IY qorincha tubida 
nafas va yo‘talish markazlari yonida joylashgan) m e’da asab oxirlarining 
kimyoviy (sifatsiz ovqatlar, zaharli m oddalar) yoki mexanik (me’daning 
ortiqcha to ‘lishi va uning m ushak to lalarin in g ortiqcha cho‘zilishi) 
qitiqlanishi natijasida hosil boMgan impulslaming yetib kelishidan sodir 
bo‘ladi. Shuningdek qusish ovqat kanalining boshqa qism lari (tomoq 
orqa devori, ichakning ileotsekal sohasi) yoki boshqa a ’zo lar-ich ak
pardasi, bachadon (hom iladorlar u zlik siz qusishi), jigar, buyrakdan 
paydo bo ‘lgan im pulslar ham chaqirishi m umkin. Qusish m arkaziy 
asab tizimi bilan bog‘liq holda ham (kalla suyagi ichi bosimi oshishi, 
uremiya) kelib chiqishi mumkin.
Q usish akti k o ‘pincha him oya a h am iy atig a ega, m e’dani unga 
tushgan sifatsiz va zaharli m o ddalardan xoli qiladi. Shu bilan b ir 
qatorda, davomli uzluksiz qusish suv, xloridlar va vodorod ionlarining 
y o ‘q o lis h ig a , n a tija d a s u v s iz la n is h v a a x lo rid li ko m a, a lk a lo z
rivojlanishiga, surunkali holatlarda esa organizmning holdan toyishiga 
olib keladi.
M e ’d a va o ‘n ik k i b a rm o q ic h a k y a r a k asallig i. Bu kasallik
o s h q o z o n -ic h a k tra k tin in g k o ‘p ta rq a lg a n k a s a llik la rid a n b iri 
hisoblanadi. U ning etiologiyasida m e ’d a shirasi sekretsiyasi, uning 
shilliq qavatining qon bilan ta’minlanishi v a muskulaturasi tonusining 
asab va gum oral regulatsiyasining bu zilishiga olib keluvchi har xil 
favqulodda ta ’sirlar muhim rol o ‘ynaydi. Bu ta ’sirlar qatoriga ruhiy 
ezilish, hissiy va jism oniy zo‘riaish, har xil stressli vaziyatlar kiradi. 
Organizm nasliy-konstitutsional xususiyatlari (jumladan, parasimpatik 
nerv tizim i tonusi ustivorligi), m e’daga m ahalliy noqulay ta ’sirlar va 
ovqatlanishdagi nuqsonlar (ovqatni tartib siz qabul qilish, ju d a issiq 
ovqatlar, alkogol, k o ‘p achchiq va shirin taom lar iste’mol qilish) ham 
katta aham iyatga ega.
M e’da va o ‘n ikki barm oq ich ak y a ra k asallig i riv o jla n ish id a
H e lic o b a c te r (c o m p y lo b a c te r) p y lo ri a h a m iy a ti h am sh u b h a

---

tu g ‘d irm ay d i. « H elico b acter, h e lic a l» - « sp iralsim on (in vivo)», 
« b acter» - « tay oq chasim on (in v itro )» so 'z la rid a n k e lib chiqadi. 
A dabiyotdagi m a’lum otlarga k o ‘ra, bu mikroorganizm o ‘zgarm agan 
m e’da antral bo‘limi shilliq qavatida 0-20% , surunkali gastritda 47%, 
faol gastritda 99%, duadenal yarada 76-100% va m e’da yarasida 6 7 - 
97% hollarda aniqlangan. Shuning uchun ham Helicobacter pylori A.
I. A m in (1990) fikricha, yara kasalligining etiologik omillari qatoriga 
qo‘shilishi kerak. Helicobacter pylori deb yozadi u «yara oldi holatining 
yara kasalligiga aylanishida» m uhim rol o‘ynaydi.
M e’da yara kasalligi patogenszi masalasi nihoyatda murakkab. Yara 
defektining hosil bo‘lishida m e’da shilliq qavati yoki o ‘n ikki barmoq 
ichak boshlang'ich qismining faol m e’da shirasi bilan yemirilishi (pepsik 
omil) muhim ahamiyatga ega. Yara, ko'pincha shilliq qavatning «ishqoriy 
sohalarida», ya’ni uning o‘zi boshqa kislota ishlab chiqaruvchi qismlarga 
n isb a ta n k is lo ta li sh ira t a ’s irig a kam ro q m oslash g an jo y la rid a
lokalizatsiyalanadi. Bu shu bilan b o g 'liq k i, HCI ishlab chiqaruvchi 
qoplama hujayralar soni m e’daning har xil qismlarida har xil, yara esa 
bu hujayralar kam joylarda, ya’ni kichik egrilik va m e’da bo'ynida ko‘p 
topiladi. Bundan tashqari kichik egrilik (ovqat massasi asosan kichik 
egrilik, y a ’ni m e’da y o ‘lchasi orqali harakat qiladi) va m e’da b o ‘yin 
qism i sifatsiz ovqat bilan uning boshqa qism lariga nisbatan ko ‘proq 
shikastlanadi. Ehtimol, shira ajralishiga ta’siri orqali gistaminning ham 
ultserogen ta’sir qilishini tushintirish mumkindir. M a’lumki, gistamin eng 
kuchli shira ajratuvchi moddalardan biri hisoblanadi.
Y ara defek tin ing riv o jlan ish i n afaq at m e’da shirasi faolligining 
oshishi, shuningdek shilliq qavat qarshiligining yem irilish ta ’siriga 
nisbatan pasayishi, shilim shiqning him oyalash ta ’sirining kamayishi 
b ila n h a m b o g ‘liq b o ‘lis h i m u m k in . S h illiq q a v a tn in g ayrim
q ism larin ing qon bilan ta ’m inlanishining buzilishi ko 'p in ch a uning 
shikastlanishiga olib keladi.
Yara kasalligining kortiko - visseral nazariyasiga asosan (Bikov K. 
М., Kursin I. Т., 1949) kasallik rivojlanishining asosiy mexanizmi oliy 
asab faoliyatining uzoq m uddatli ekstero - va interotseptiv ta ’sirida 
b u z ilis h d a n ib o ra t. B u o ‘z n a v b a tid a a v to n o m a sa b tiz im i 
d e z in te g ra tsiy a si, m e ’da sh ira si sek retsiy asin ing b u z ilish i, m e’da 
m ushaklari va tomirlarining davomli spazmi, shilliq qavatda distrofik 
jarayonlarning rivojlanishiga olib keladi. M e’da va ichak yaralanish 
jarayoni rivojlanishida gipotalamus markazlarining shikastlanishi bilan 
b o g'liq trofik buzilishlar ham m uhim rol o'ynaydi.

---

Yara kasalligi rivo jlanishida endokrin b u zilish larin in g ro li ham
shubha tug‘dirm aydi. M asalan, davolash m aqsadida uzoq m uddatda 
kortikosteroidiar yoki kortikotropin yuborilishi m e’da, o ‘n ikki barmoq 
ichak yarasi zo ‘rayishiga, yangi yaralar hosil b o ‘lishiga olib keladi. 
Bu gormonlar m e’da shirasi sekretsiyasi va kislotaligini, undan tashqari 
pepsin miqdorini oshiradi va muhim him oya ahamiyatiga ega bo ‘lgan 
shilimshiq miqdorini kamaytiradi. Shu bilan bir qatorda kortikosteroidiar 
oqsil sintezi va hujayralar regeniratsiyasini pasaytiradi. Stress holatida 
m e ’da v a ic h a k d a y a ra h o sil b o ‘lis h i g o rm o n la m in g y u q o rid a
k o ‘rsatilgan ta ’siri bilan bog‘liq bo‘lishi m um kin (G. Selye). M e’da 
y arasi g a strin ish la b ch iq a ru v ch i o ro lc h a a p p a ra ti « p - h u ja y ra
b o ‘lm ag an » h u ja y ra la ri o ‘sm asi (Z o llin g e r - e llis o n s in d ro m i), 
shuningdek insulinomalar, qalqonsimon bez old bezi va boshqa ichki 
sekretsiya bezlari o ‘smalarida rivojlanishi m a’lum.
I c h a k d a o v q a t h a z m q ilis h n in g b u z ilis h la r i. Ich a k sekretor, 
shimilish, inkretor va ekskretor funksiyalami bajaradi. Ichakda distantli 
- masofali (bo‘sh!iqda), membrana orqali (devor oldi) hazm jarayoni 
am alga oshiriladi. Ingichka ichakning m uhim qism i o ‘n ikki barm oq 
ichak hisoblanadi, unga duadenal bezlar shirasi, m e’da osti bezi shirasi 
quyiladi.
Ichakda ovqat hazm qilinishining tubdan b u zilishiga pank reatik
sekretsiya o ‘zgarishlari sabab bo‘ladi. Chunki m e’da osti bezida ovqat 
hazm qilishda ishtirok qiladigan eng asosiy fermentlar ishlab chiqariladi. 
M e’da osti bezining sekretor asabiga adashgan asab kiradi. Pankreatik 
shira y o ‘qligida yog‘ning k o ‘p qism i parchalanm aydi va axlat bilan 
ajraladi (steatoreya).
P a n k r e a t it - m e ’da o sti b ezin in g y a llig ‘lan ish - d eg en erativ
o ‘z g a ris h i b o ‘lib , k o ‘p in c h a o ‘tk ir k e c h a d i v a p a n k re a tik sh o k
rivojlanishiga olib keladi, og‘ir hollarda o‘lim yuz beradi. Kasallikning 
o ‘tkir va surunkali shakllari farq qilinadi. Etiologik om illariga k o ‘p 
alkogol iste’mol qilish, k o ‘p va y og‘lik ovqatlar yeyish, m e ’da osti 
b e z in in g x iru rg ik o p e ra ts iy a la ri, tra v m ad a va h .k . m e x a n ik
ja ro h a tla n ish la r k ira d i. P a n k rea tit p ato g en ezid a p a n k re a tik sh ira
sekretsiyasining kuchayishi, sekretning chiqib ketishining buzilishi, 
bez naychasida bosimning oshishi, m ikrotsirkulatsiyaning buzilishlari 
muhim aham iyatga ega.
K asallik patogenezida hal qiluvchi om il ferm entlam ing vaqtidan 
ilgari, y a ’ni ichakda emas, bezning o ‘zida (protok va parenxim ada) 
faollanishi hisoblanadi. Bu pancreas ga o ‘tning otilishi - o ‘t refluksi

---

bilan b o g ‘liq boMishi m um kin. 0 ‘tdagi fo sfo lip a z ala r p ro teolitik 
fe rm e n tla m i fao lla sh tira d i, le tsitin bilan b irik ib , m e ’da osti bezi 
to ‘qim asini shikastlovchi fosfo letsitin hosil qiladi. 0 4 va o ‘n ikki 
barm oq ichak xim usining pancreas ga tushushiga duod enitlar ham 
sabab b o ‘Iishi mumkin. Duodenitlarda bosim oshadi va ichak ichidagi 
narsalar bezga kiradi, natijada o ‘n ikki barmoq ichakdagi enterokinaza 
pancreas fermentlarini faollashtiradi. Ammo m e’da osti bezi fermentlari 
faollashishining ko‘p uchraydigan sabablaridan bin bezdan shira chiqib 
ketishining buzilishi hisoblanadi. N atijada bez ichida bosim keskin 
o s h a d i, u n in g t o ‘q im a si s h ik a s tla n a d i (a u to liz ), trip s in o g e n n i 
faollashtiruvchi va uni tripsinga aylantiruvchi sitokinazalar hosil boMadi, 
tripsin esa bez to‘qimasini yemiradi - pankreonekroz rivojlanadi. Shu 
bilan bir qatorda faol lipaza ajraladi, natijada yog* to‘qimasi nekrozga 
uchraydi - steatonekroz boshlanadi. Shunday qilib, k asallik asosida 
atsinar va y og‘ to‘qimasining autolizi yotadi.
G. P. Titov va hammualliflar (1990) ikki xil pankreonekrozni ajratadi:
1) gem orrag ik pankreonekroz - destruksiya sohasining gem orragik 
singishi bilan namoyon b o ‘ladi; 2) yog‘li pankreonekroz - pankreatik 
lip aza ta ’sirida atsinar va y o g ‘ to ‘qim asining koagu latsion (quriq) 
nekrozi bilan tavsiflanadi.
M e’da osti bezi kininlarga, ayniqsa bradikininga boy, u esa shish 
va o g ‘riq chaqiradi. Bundan tashqari bez quyosh chigali ustida yotadi, 
u y e rd a ju d a k o ‘p a sa b o x irla ri m avjud, sh u n in g u c h u n o ‘tk ir 
pankreatitda o g ‘riq ju d a kuchli tus oladi. Pankreatitda kuzatiladigan 
g is ta m in v a s e ro to n in la rn in g k o ‘p m iq d o rd a a jr a lis h i ham bez 
to ‘qim asining shikastlanishiga olib keladi. Ferm entlar qonga tushib, 
qon ivishi XII - omilini (Xageman omili) faollashtiradi, natijada DVS 
(dissem inirlangan tom ir ichi qon ivishi sindromi) rivojlanishiga sabab 
bo‘ladi. Faol lipaza nafaqat charvi, shuningdek boshqa joylardagi yog‘ 
to ‘qim asi steatonekrozini chaqiradi. N atijada chuqur intoksikatsiya 
k u z a tila d i, p an k riatik sho k ka xos gipotenziya va k o lla p to id holat 
rivojlanadi. Jigar va buyrakka ju d a katta funksional o g ‘irlik tushadi, 
q u sish sim ptom i bu h o latg a xos b o ‘lib, ammo u kasalg a yengillik 
b e rm a y d i. L a n g e rg a n s o ro lc h a la ri ham n e k ro z g a u c h ra y d i va 
yuqoridagi o ‘zgarishlarga qandli diabet qo‘shiladi.
S u ru n k a li p a n k re a titg a av v alo , ovqat hazm q ilin ish i, yog* 
parchalanishining buzilishi xos va steatoreya - parchalanmagan yog‘ning 
axlat massasiga o‘tishi sifatida nomoyon bo‘ladi (me’yorida axlatdalO% 
gacha o ‘zgarmagan yog‘ bo‘ladi, bu patologiyada esa uning miqdori 80%

---

ga yetishi mumkin). Shimilmagan yog‘ ovqat luqmasini o ‘rab oladi va 
unga boshqa ferm entlam ing (p roteolitik va b.) ta ’sir q ilishiga y o ‘l 
qo‘ymaydi, natijada oqsil va uglevodlaming shimilishi ham buziladi -
ovqat hazm qilish yetishmovchiligi rivojlanadi, kasal ozib ketadi. Bundan 
tashqari atsetilxolin hosil bo‘lishi buziladi, uning yetishmovchiligi dinamik 
tutilishga sabab boiuvchi ichak parezi va paralichiga olib keladi.
M e m b ra n a ovqat hazm qilinishining buzilishi. Membranada ovqat 
hazm bo‘lishi chiziqli jiyakda joylashgan fermentlar tomonidan amalga 
o sh irila d i. C h iziq li jiy a k ich ak s o ‘r g ‘ic h la ri u stin c h a sh a k lid a g i 
h u ja y ra la rid a jo y la s h g a n m ik ro s o ‘r g ‘ic h la rd a n ta s h k il to p g an . 
M em branada ovqat hazm qilinishining buzilishini quyidagi om illar: 
S o ‘r g ‘ic h la r 
tu z ilis h in in g
va 
u s tin c h a
h u ja y r a la r
y u z a si 
u ltra tu z ilis h in in g , ic h a k y u z a si fe rm e n t q a tla m i v a m em b ran a
hujayralari sorbsion xususiyatining v a peristaltikaning b uzilishlari 
chaqiradi. Bu omillar ta’sirida substratlaming ichak bo‘sh!ig‘idan uning 
yuzasiga ko ‘chishi buziladi. M em branada ovqat hazm ining buzilishi 
xolera, m e ’da rezeksiyasi va b. larda kuzatiladi.
Ich ak n in g shim ilish, a jra tish va h a ra k a t funksiyasining buzilishi. 
M onomerlar holatiga keltirilgan ovqat moddalarining so‘rilishi, asosan 
in g ic h k a ic h a k n in g y u q o ri q ism id a a m a lg a o s h ir ila d i. O v q at 
moddalarining so‘rilishi uchta mexanizmga asoslangan bo ‘lib, ularga.l) 
konsentratsiyalar orasidagi farq tufayli so‘riIish; 2) tashuvchi fermentlar 
yo rd am id a s o ‘rilish ; 3) k o n sen tratsiy a g rad ien tig a q aram a-q arsh i 
ravishda so‘rilishlar kiradi. Shimilish uchun eng m uhimi - m oddalar 
oxirgi m ahsulotlargacha parchalangan b o ‘lishi kerak. B uning uchun 
bo‘shliqda va devor oldi ovqat hazmi m e’yoriy ravishda kechishi zarur. 
D ev o r o ld i hazm i s o ‘r g ‘ ich v a m ik r o s o ‘r g ‘ic h la r to m o n id a n
ta’minlanadi. H ar bir epiteliotsitda 2000 - 4000 gacha m ikroso‘rg ‘ich 
joylashgan, ular o‘rtasidan m ikrokanalchalar o ‘tadi. M ikroso‘rg ‘ichlar 
balandligi 1,1 mkm, eni 0,08, ulam ing orasidagi bo 'sh liq 10-20 nm 
ga teng, bu oraliqdan mikroblar o ‘tmaydi, mikroso‘rg‘ichlar glikokaliks 
bilan qoplangan, shuning uchun m em branada hazm b o ‘lish jaroyoni 
steril sharoitda kechadi.
Ic h a k o rq a li g em o g lo b in v a x o le s te rin a lm a s h in u v i o x irg i 
m ahsulotlari, m etall tuzlari, sut kislota, purinlar, ayrim gorm onlar, 
fenollar va salitsilatlar, sulfanilamidlar, bo‘yoqIar ajraladi.
Ingichka ichakda ovqat m ahsulotlari shim ilishi m e ’da v a ichak 
bo‘shlig‘ida ovqat hazm qilish susayishida, qon aylanishi bilan bog‘liq 
ichak harakat va shimilish funksiyasi buzilishlarida kuzatiladi.

---

Ichakda shimilishning buzilishiga