O. A. H u s in o V patologik fiziologiyadan amaliyot darslari uchun

Ventilatsiyaning o'zgarishlari.
Daqiqali alveolar ventilatsiyasi (DAV) 
k o ‘rsatkichi o ‘pkada gaz alm ashuvini aniqroq xarakterlaydi.
DAV = nafas hajm i (0,5 1) m inus qoldiq hav o hajm i (0,15 1) 
ko 'p aytirilad i 1 daqiqadagi nafas soniga.
DAV= (0,5 - 0,15 = 0,351) 14 = 4,9 I
V e n tila ts iy a
b u z ilis h in in g
m e x a n izm g a
q a ra b
nafas 
yetishm ovchiligining ikki turi farq qilinadi: obstruktiv va restriktiv.
O b s tr u k tiv
n a fa s y e tis h m o v c h ilig i (lo tin c h a « o b stru c tio n » -
«q arshilik » ) nafas y o ‘U arining torayishi va havo harakatiga yuqori 
qarshilik tug‘ilganda paydo bo‘ladi. NE ning bu turi hiqildoq shishishida 
(difteriya, soxta krup), tovush tirqishi spazmida, nafas y o ‘Uarining yot 
jism bilan tiqilishida, o ‘sma bilan qisilishida va h.k. rivojlanadi.
R e s tr ik tiv
n a fa s y e tis h m o v c h ilig i (lo tin c h a « re s tric tio n » -
« c h e k la n ish » ) alv eo larn in g ro stlan ish i va o ‘z h o lig a qaytishining 
buzilishi, ularning harakatchanligining cheklanishi va nafas yuzasining 
kam ayishi bilan xarakterlanadi. M asalan, u pnevmoniya (zotiljam)da, 
o ‘pka shishishida, uning fibrozida, pnevmotoraksda, ekssudativ plevrit 
v a b. patologik jarayonlarda rivojlanadi.
Ventilatsiyaning buzilishlari gipoventilatsiya, giperventilatsiya va 
notekis ventilatsiya shaklida nom oyon bo‘ladi.
A lveo lar gipoventilatsiya. Alveolalar orqali ventilatsiya quyidagi 
hollarda kamayishi mumkin: 1) nafas sonining kamayishida; 2) nafas 
hajm ining kam ayishida;
3) qoldiq havo hajm ining k o ‘payishida.
G ipoventilatsiya o ‘pka y allig ‘lanishi kasalliklari, atelektaz, o ‘pka 
q isilis h i, nafas m ushaklarin in g sh ikastlanishi, um urtqa suyagining 
q iy s h a y is h i, m o rfin b ila n z a h a rla n is h , sh o k n in g to rp id fazasid a 
u c h ra y d i. U a rte ria l q o n d a 0 2 k am a y ish ig a (g ip o k se m iy a ), C 0 2 
m iqdorining k o ‘payishiga (giperkapniya) va pH kam ayishiga, y a ’ni 
atsidozga olib keladi.

---

Giperventilatsiya tog* kasali, bosh m iya kasalliklari (meningitlar, 
e n sefalitlar), o ‘pka pato lo g iy asid a ( o ‘pka sh ish i va b .), k islo tali 
m a h su lo tla r t o ‘p !a n is h i b ila n k e c h ad ig a n h o la tla rd a u c h ra y d i. 
Giperventilatsiya mexanizmi: 1) reflektor-tom ir xemoretseptorlarining 
0 2 yetishm ovchiligi, C 0 2 k o ‘pligi, H + konsentratsiyasining oshishi 
natijasida qo‘zg‘alishi: 2) markaziy-nafas markazining C 0 2k o ‘pligidan 
qo‘zg‘alishi. G iperventilatsiya nafas daqiqalik hajm i (NDH) va DAV 
ning k o ‘payishi bilan xarakterlanadi, gipokapniya va alkalozga olib 
keladi.
N otekis v e n tlla ts iy a so g ‘lom odam larda ham uchraydi, chunki 
o 4pka alveolalarining ham m asi ham b ir vaqtda ishlam aydi. N otekis 
ventilatsiya nafas apparatining ayrim kasalliklarida yaxshi namoyon 
b o ‘ladi. Uning rivojlanish sabablari o ‘pka elastikligining y o ‘qolishi 
(masalan, o ‘pka emfizemasi), bronx o‘tkazuvchanligining qiyinlashishi 
(bronxial astma), o ‘pka fibrozi, alveolalarda ekssudat yig‘ilishi va h.k. 
b o ‘lis h i m u m k in . N o te k is v e n tila ts iy a , g ip o v e n tila ts iy a k ab i 
gipoksem iyaga o lib keladi, ammo ham m a v aq t giperkapniya bilan 
kechmaydi.
D iffu ziya n in g b u zilish la ri.
G azlar d iffu z iy a si aiv e o lo k ap illa r 
m em brana (a/к ) orqali am alga oshiriladi v a quyidagilarga bo g‘liq 
bo'ladi: 1) alveolalar m aydoniga, m e’yorida katta odam larda 50-80 
m2 ga teng; 2) aiveolokapillar membrana qalinligiga (m e’yorida 0 ,4 -
1,5 mkm); 3) alveolar havoda 0 2 va C 0 2 parsial bosimiga ( p 0 2 =100 
mm sim.ust., p C 0 2 =40 mm sim. ust.); 4) qonning havo bilan kontakt 
qilish vaqti - ekspozitsiyaga (0,3s).
S og‘lom o d am d a tin c h vaqtda o ‘p k an ing 0 2 u ch u n d iffu z io n
qobiliyati yoki difluziya koeffitsiyenti daqiqada 30 ml /1 mm sim. ust. 
teng. 0 ‘pkaning diffuzio n qobiliyatining kam ayishi a/к m em brana 
s h ik a s tla n is h i b ila n k e c h a d ig a n k a s a llik la rd a ( o ‘p k a sh is h is h i, 
yallig‘lanishi va h.k.) kuzatiladi. A/к membrana shikastlanishida alveolo 
- kapillar blok rivojlanishi mumkin (masalan, alveola ichi shishida, 
alveola va kapillarlar devori qalinlashishida).
Perfuziyaning buzilishlari.
0 ‘pkada qon aylanishi buzilishi bilan 
namoyon bo‘ladi. M e’yorda o ‘pkada umumiy qon oqimi daqiqada 4 ,5 - 
5 1 ga teng, y a ’ni qonning daqiqalik hajm iga baravar. 0 ‘pkada qon 
oqimining buzilishi, o ‘ng qorincha ham chap qorincha patologiyasida, 
shu n ingd ek to m ir y e tish m o v c h ilig id a (sh o k , k o lla p s) va boshqa 
kasalliklarda kuzatiladi. K o ‘rsatilgan hamma holatlarda o ‘pkada qon 
oqim i kam ayadi. M e ’yo rd a 1 daqiqada o q ib k elad ig an 1 litr qon

---

hajmiga 0,8 I havo to‘g ‘ri keladi. Effektivlik koeffitsiyenti (EK), ya’ni 
ventilatsion - perfuzion ko‘rsatkich 0,8 ga teng.
EK = _______ 41/daq. x (DAV)________ = Qg
5 1/daq.(o'pka orqalidaq.qon oqimi)
K o‘rsatilgan qiymatda qonning m e’yoriy gaz tarkibi ta’minlanadi. 
V entilatsiyaning qon oqim iga mos kelm asligi g az alm ashinuvining 
buzilishiga olib keladi. Bu ko‘rsatkichning kamayishi gipoksemiya va 
giperkap n iy adan d a lo la t beradi, k o ‘payishi esa qonning 0 2 to ‘y i -
nishining ortishi va C 0 2 miqdorining kamayishini bildiradi.
Perfuziya buzilishining sabablari qon aylanishi yetishm ovchiligi 
(y u ra k p o ro k la ri, q o rin c h a la r q is q a ru v c h a n lik x u su s iy a tin in g
kam ayishi, kollaps, shok va b.), o ‘pka kasalliklari (em fizema, o ‘pka 
fibrozi va h.k.) bo‘lishi mumkin.
H an sira sh
(lo tin c h a «dyspnoe») - havo y etish m o v ch ilig in in g
subyektiv sezgisi va u bilan b o g iiq nafasni k uchaytirishga talab. 
N a fa s o lis h va c h iq a ris h n in g b u z ilis h i (q iy in la s h is h i)g a q arab 
h a n s ir a s h in s p ir a to r , e k s p ira to r v a a ra la s h b o i i s h i m um kin . 
E kpiratorda nafas chiq arish , inspiratorda nafas olish qiyinlashadi. 
Ekspirator hansirash pastki nafas y o ila rin in g patologiyasida (bronxial 
astm a , o ‘p k a e m fiz e m a s i, a s fik s iy a n in g II b o s q ic h i) u c h ra y d i. 
B ro n x ia l a s tm a d a ik k ita k o ‘rs a tk ic h : k u c h a y tirilg a n n a fa s 
chiqarishdagi havo hajm i (o ‘rtacha 2,8 1) va Tiffno indeksi keskin 
o‘zgaradi, ikkalasi ham kamayadi (Tiffno indeksi kuchaytirilgan nafas 
chiqarishdagi havo hajm ining o ‘pkaning tirik lik s ig im ig a foizlarda 
nisbati). M e’yorda u 70-80% ni tashkil qiladi.
Inspirator hansirash (nafas olish qiyinlashadi) yuqori nafas y o ila ri 
patologiyasida (hiqildoq difteriyasi - chin krup, hiqildoq shishishi, 
0 ‘RK, soxta krup, nafas y o ila rig a yot jism tiqilishi, asfiksiyaning I 
bosqichi) uchraydi. Inspirator hansirashda G ering - B reyer refleksi 
kechikadi.
N afasn ing p a to lo g ik sh a k lla ri. Ularga nafas aritm iyalari, davrli 
nafas, term inal nafas va apnoe kiradi.
N afas a ritm iy a la ri - nafas ritmi, chuqurligi va sonining o ‘zgarishi. 
Patogeneziga qarab quyidagi nafas aritmiyasi turlari tafovut qilinadi:

---

1) ch u q u r va tez n a fa s y o k i g ip erp n o e ; 2) ch u q u r s iy ra k n afas 
(bradipnoe); 3) yuzaki va tez nafas (taxipnoe yoki polipnoe).
G iperpnoe
(ch uqu r va te z nafas) jism o n iy z o ‘riq ish d a, hissiy
q o ‘zg‘alishda uchraydi. Bu kompensator tipli nafas. Mexanizmi: qonda 
C 0 2 ning to‘planishi nafas markazining qo‘zg‘alishiga, ya’ni nafas olish 
va chiqarishning tez almashishiga olib keladi. Nafas tezlashgan, ammo 
chuqur. Chunki unda zaxira holidagi alveolar ochiladi.
Bradipnoe
(chuqur va siyrak nafas) yoki stenotik nafas bo ‘g ‘iz 
stenozida (bo‘g‘iz torayishi, o ‘sma bilan qisilishi, unga yot jism tushishi) 
uchraydi. Mexanizmi: havo alveolalarga m e’yoriga nisbatan sekin kiradi 
v a G ering-B reyer refleksi kechikadi.
T axipnoe
(y u z a k i v a te z n a fa s) z o tilja m k a s a llig id a , o ‘pka 
sh ish ish id a , pn evm o to rak sd a u c h ra y d i. M ex an izm i: o ‘p k a n afas 
yuzasining kam ayishi G ering-B reyer refleksining tezlashishiga olib 
keladi, chunki vagus retseptorlari tezroq qitiqlanadi.
D a v r li n a f a s . N a fa s o lis h n in g p a u z a la r - ap n o e - b ila n
navbatlanishi bilan xarakterlanadi. Davrli nafasning ikkita tipi mavjud: 
1) Cheyn-Stoks; 2) Biot.
C h eyn -S to ks n a fa si
(1 6 -ra sm , a). M ex anizm i: n afas m arkazi 
q o ‘z g ‘aluvchanligining pasayishi, uning S 0 2 ga sezuvchanligining 
kam ayishi.
a)
apnoe
b) 
-^ДДДДЛЛ—
---------
apnoe