O. A. H u s in o V patologik fiziologiyadan amaliyot darslari uchun

o'zgarishiar
b o ‘lganda, turli in fe k siy a lard a , toksik 
t a ’s irla rd a y u ra k y e tis h m o v c h ilig i b o r k a s a lla r d a ta n a h a ro ra ti 
k o ‘ta rilg a n d a r iv o jla n is h i m u m k in . ST d a S A - tu g u n id a yurak 
bo‘lmachalari va qorinchalaridan oddiy yo‘l bilan o ‘tkaziIadigan elektr 
im pulslarini m untazam ishlab chiqaradi. EKG m e’yordan kam farq 
qiladi, faqat R -R intervali qisqaradi va bu interval odatdagidan kalta 
b o ‘ladi.
2. 
S inusli bradikardiya (SB)
to ‘g ‘ri sinus ritm saqlangan holda 
YUQS ning 1 daqiqada 59-40 gacha kamayishi bilan tavsiflanadi. SB 
SA - tugunda avtom atizm ning kam ayishi bilan b o g ‘liq. K o‘pincha 
u n ing asosiy sababi adashgan asab tonusining o shishi hisoblanadi. 
Sog'Iom odamlar orasida sinus bradikardiyasi k o ‘pincha sportchilarda 
uchraydi (3-rasm , c). Patologiyada SB ayrim infeksiyalar (gripp, ich 
terlam asi)da, m iokard infarkti, SA - tugun ishem iyasi, kalla suyagi 
ich k i bosim i o sh ish i (n. vagus q itiq la n ish i) va h.k . lar oqibatida 
uchraydi. EKG SB da ST dagidek m e’yoridan kam farq qiladi, faqat R 
- R intervali bir muncha cho‘ziladi.

---

3. 
Sinusli (nafas) aritmiya (SNA)
noto‘g‘ri sinus ritmi bo‘lib, ufiga 
YUQS ning vaqti-vaqti bilan asta-sekin tezlashishi va siyraklashishi 
xos. SNA da YUKS nafas olganda oshadi va chiqarganda kamayadi. 
SNA SA - tugunda impulstaming bir tekis va regular hosil b o ‘lmasligi, 
bu esa o ‘z navbatida adashgan asab tonusi va nafas vaqtida yurakni 
qonga to ‘lishining o ‘zgarib turishi bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin.
SNA k o 'p in c h a s o g ‘lo m , y o sh o d a m la rd a h a m d a in fe k sio n
kasalliklardan tuzalayotgan davrda uchraydi. Shuningdek, u ko‘pincha 
neyrotsirkulator distoniya bilan kasallangan yosh odamlarda aniqlanadi. 
SNA da elektroim pulslam ing o ‘tkazilishi buzilmaydi, shuning uchun 
ham un i reg u la r sin u s ritm id a n a jra ta d ig a n y ag o n a b e lg i R - R 
intervalining nafas fazasiga bog‘liq holda vaqti-vaqti bilan asta-sekin 
qisqarishi va cho‘zilishi (3-rasm , d) b o ‘lib hisoblanadi.
Y u rak q o ‘zg‘alu v ch an lig in in g b u z ilish la ri. 1. 
Ekstrasistoliya -
ek to p ik ta b ia tli im p u ls yoki im p u lslarg a ja v o b a n v a q tid a n ilgari 
q o ‘z g ‘alish b o ‘lib, y u rak yoki uning ayrim qism larining navbatdan 
tashqari qisqarishi bilan xarakterlanadi. Yurak qisqarishidagi* m a’lum 
k e tm a -k e tlik n in g b u z ilis h i bilan k e c h ad i. G e te ro to p q o ‘z g ‘a lish
o ‘c h o g ‘in in g jo y la s h is h ig a q a ra b b ir necha x il e k s tra s is to la la r: 
b o im a c h a , atrio v en trik u lar (qorincha u sti), q orincha va b.lar farq 
qilinadi. Ekstrasistolalar sababi y allig‘lanishlar, distrofik jarayonlar, 
yurak klapan apparatining shikastlanishlari, YUIK, infoksikatsiyalar 
bo‘lishi mumkin. Bunda boshqa a’zolardan (o‘t tosh yoki buyrak-tosh 
kasalligi, diafragmal churra, m e’da yara kasalligi, meteorizm, umurtqa 
bilan ko‘krak qafasi o ralig ‘i kasalliklari va h.k) bo ‘ladigan reflektor 
ta’sir ham m a’lum rol o ‘ynaydi.
Ekstrasistola yurak ritm i buzilishining eng ko‘p uchraydigan xili 
hisoblanadi. S o g ‘lom odam larda u funksional xarakterga ega v a u 
vegetativ reaksiyalar, hissiy kuchlanish, chekish, achchiq choy, kofe, 
alkogol va b. lam ing ortiqcha iste’mol qilinishi natijasida yuzaga kelishi 
m um kin. B unday e k s tra sis to la , o d atd a aritm iy ag a qarshi m axsus 
p re p a ra tla r q a b u l q ilis h n i ta la b q ilm ay d i v a y u z a g a k e ltiru v c h i 
omillarning yo‘qotilishi bilan o ‘tib ketadi. Ekstrasistolaning onda-sonda 
b o ‘lib tu radigan va te z -te z tak ro rlan ib tu rad ig an (daq iq asig a o lti 
m artadan k o ‘p) x illari farq qilinadi. D iastola boshlanishida paydo 
bo‘ladigan ekstrasistolalar R - T ga tipli ekstrasistola «ilk» deb nom 
olgan va u prognostik nuqtai nazardan yom on deb hisoblanadi. Bu 
kategoriyadagi ekstrasisto lag a m iokardning jid d iy o ‘zgarishlaridan 
darak beradigan ko‘p sonli, guruhli (qatoriga bir necha ekstrasistola)

---

va p o lito p li (E K G d a q o rin c h a la r k o m p le k sin in g sh a k li va 
e k s tr a s is to liy a o ld in te rv a lin in g u z u n lig i b ila n farq q ila d ig a n ) 
ekstrasistolalar kiradi. A gar qorinchalar esktrasistolasi yuqori YUQS 
fonida kechsa, u ko ‘pincha kompensator (KP) deb nomlanuvchi pauza 
bilan k u zatiladi. B u shu bilan b o g ‘liqki, SA tugunidan keladigan 
navbatdagi impuls qorinchalarga ular ekstrasistolik qisqarishning hali 
m utlaq refrakter fazada bo‘lgan vaqtiga to‘g ‘ri keladi. Shuning uchun 
bu impuls qorinchalami qo‘zg‘ata olmaydi. Keyin yana bir impulsning 
kelishiga qadar qorinchalar tinchlik holatida b o ‘ladi, shuning uchun 
ham ekstrasistoladan keyingi birinchi qisqarish m e’yorida ritmda ketadi. 
O xirgi m e ’yo rid a va ekstrasisto liy ad an keyin g i birinchi qisqarish 
orasidaga vaqt ikkita R - R intervaliga teng bo'ladi.
M e ’y o rid a s is to la n in g e k s tra s is to la ritm i b ila n t o ‘g ‘ri 
alm ashinishidagi ritm
alloritm iya
deyiladi va u bigem iniya (har bir 
m e’yor qisqarishdan keyin ekstrasistola, 4-rasm ; a); trigeminiya (ikkita 
m e ’y o r q is q a ris h d a n k e y in e k s tra s is to la , 4 - r a s m , b) m e ’y o riy
qisqarishdan birin-ketin ikkita ekstrasistola (trigem iniyaning ikkinchi 
turi, 4-rasm , c); kvadrageminiya (har uch m e’yoriy qisqarishdan keyin 
ekstrasistola yoki m e’yoriy qisqarishdan keyin uchta ekstrasistola, 4 -
rasm , d) shaklida nam oyon bo'ladi.
EKG da ekstrasistola ekstrasistolik kom pleksning vaqtdan ilgari 
h o sil b o 'lis h i b ila n x arak terlan adi. Q orincha usti ekstrasistolalari 
o‘zgarmagan qorincha kompleksi va to ‘liq bo‘lmagan KP bilan ajralib 
tu ra d i. B o ‘lm a c h a e k s tra sisto la sid a p tish c h a sin in g sh ak li b iro z 
o ‘z g a rg a n b o ‘la d i (5 -r a s m ) . A trio v e n trik u la r b o ‘lim (AV) 
ekstrasistolasida im pulsning retrograd tarqalishi natijasida R tishchasi 
manfiy shakl oladi (6-rasm ). Agar ektopik o‘choq AV bo‘limning yuqori 
qismida joylashsa, fi tishcha QRS oldida, agar o ‘rta qismida joylashsa, 
u aniqlanm aydi. C hunki im puls b o ‘lm achalarga ham , qorinchalarga 
ham bir vaqtda tarqaladi, qorinchalar qisqarishi sistola qisqarishiga 
qaraganda kuchli bo‘lganligi uchun QRS p tishchasini yutadi (6-rasm ,
a) A gar impuls AV ning oxirgi qismida hosil b o ‘lsa, p. tishchasi QRS 
tishchasidan so ‘ng keladi (6-rasm , b).
Q orincha ekstrasistolalari form asi o'zgargan, yuqori am plitudali 
QRS tishchasi (uning kengligi 0,1 s dan k o ‘proq), p tishchasining 
boMmasligi va to ‘liq K P bilan farqlanadi (7 -ra sm ) (M urashko V.V., 
Strutinskiy A. V, 1987).
2. 
Paroksizm al taxikardiya (PT)
- bu to‘satdan boshlanadigan va 
to ‘satdan tugaydigan y urak qisqarishining 1 daqiqa 140-150 gacha

---

tezlashish i b o ‘lib, k o ‘pin ch a to ‘g‘ri reg u lar ritm bilan kechadi. U 
b o ‘lm acha, A V -bo‘lim yoki qorinchalardan tez-tez hosil bo ‘ladigan 
ektopik impulslar natijasida paydo boUadi.
PT xuruji odatda bir necha soniyadan bir necha soatlargacha davom 
etadi. Har qanday PT ning muhim belgisi (birinchi bir necha sikldan 
tashqari) to ‘g ‘ri ritm va YUQS doim iy saqlanishidir. U ning sinusli 
taxikardiyasidan farqi shundan iboratki, u jism oniy z o ‘riqish, hissiy 
k u c h la n is h , c h u q u r n a fa s o lis h , a tro p in in y e k s iy a s id a n k ey in 
o'zgarm aydi.
Geterotop o ‘chog‘ining joylashishiga qarab: bo'lm acha (8-rasm , a), 
atrioventrikular (8 -ra sm , b) va qorincha PT (9 -ra sm ) farq qilinadi. 
B o ‘lmacha PT YUQS ning 1 daqiqada 140-240 (ko‘pincha 160-190), 
m e’yorida va aniq ritm ik bo‘lishi bilan tavsiflanadi. Ektopik o ‘choq 
b o lm a c h a d a SA - tugu n idan qancha uzoqda jo y la sh g a n b o 'lsa , R 
tishchasi shuncha o ‘zgargan bo‘ladi. Qorincha PT yurak o‘tkazuvchanlik 
tizimi Gis tutami, uning oyoqchalari yoki periferik toialaridan keladigan 
impulslar ta’sirida hosil bo‘ladi. Shundan kelib chiqqan holda EKG da 
Gis tutami oyoqchalari blokadasiga xos o‘zgarishlami eslatadigan belgilar 
registratsiya qilinadi. Ritmlar soni odatda minutiga 140-220, bo‘lmacha 
va qorincha faoliyatida dissotsiatsiya kuzatiladi va bu gemodinamikaning 
jiddiy o ‘zgarishlari, AB pasayishi, yurak yetishmovchiligi rivojlanishi, 
miya ishemiyasiga olib keladi.
Qorincha PT miokard organik shikastlanishi fonida, ayniqsa, yoshi 
katta erkaklarda rivojlanadi. K o‘pincha qorinchalar devorida joylashgan 
M I da hosil b o ‘ladi, u YU IK ning boshqa k o ‘rinishlarida, gipertoniya 
kasalligida, yurak poroklarida, miokarditlarda ham uchraydi (Doshitsin 
V. L., 1987).
3.