O. A. H u s in o V patologik fiziologiyadan amaliyot darslari uchun

Nevrozlar.
So‘nggi yillarda butun 
dunyo da a s a b -ru h iy k a s a llik la rn in g o ‘sib borishi ku zatilm o q d a. 
N ev ro zlar nevrologik kasallik lar ich id a birinchi o ‘rinni egallaydi: 
M oskvada nevrozlar 32,8% , S an k t-P eterb u rg d a 37,95% holatlarda 
aniqlangan. I. R Pavlov nevrozlami quyidagicha ta’riflaydi. Nevroz -
bu oliy asab faoliyatining buzilishi bo‘lib, qitiqlanish yoki tormozianish 
jarayonlarining yoki ular harakatchanligining zo‘riqishi natijasida kelib 
chiqadi.
Eksperimental nevrozlar.
Fan tarixida birinchi marta eksperimental 
nevrozlar I. P. Pavlov laboratoriyasida olingan. Eksperimental nevroz 
haftalab, oylab va hatto yillab davom etishi mumkin. I. P. Pavlov ko‘p 
sonli ek sp erim en tal m ateriallar aso sid a nevrozning m exanizm i: 1) 
qo‘zg‘a!uvchanlik jarayonining zo'riqishi; 2) tormozianish jarayonining 
zo ‘riqishi; 3) ulam ing harakatchanligining zo‘riqishi bilan bog‘liq degan 
xulosaga keladi. N evrozlam i chaqirish uchun uslubiy yondashishlar 
k o ‘p bo‘lgan, bularga: 1) nozik differensirovka (masalan, doira va ellips 
shakli); 2) odatdan tashqari qitiqlovchilar: shaqildoq, charaqlash, porox, 
qo‘ng‘iroq, m o‘ynadan bo‘Igan shubani teskari kiygan yoki maskadagi 
odamni paydo boMishi, it turgan platformaning tebranishi kabilar kiradi. 
Keltirilganlar natijasida hayvon bosh miyasi po‘stlog‘ida qarama-qarshi 
asab jaray o nlarin in g to ‘qnashishi - bir-biriga urilishi sodir b o ‘ladi. 
Itlarda eksperim ental nevrozning paydo b o ‘Iishi ham m a shartli va 
shartsiz reflekslam ing tormozlanishi bilan namoyon bo‘Igan. Hayvonlar 
o ‘tirgan kam erasida ovqat yey ish d an bosh tortgan, ularda harakat

---

b e z o v ta la n ish i u c h ra g a n , tro fik y a ra la r, e p ile p tifo rm ta lv a s a la r 
rivojlangan. Nevroz holati hosil bo‘lgan shartli refleksning to‘qnashishi 
bilan ham chaqirilgan. M asalan, m etronom taqillashi og ‘izga shirin 
eritm aning quyilishi bilan q o ‘shilgan b o ld a o lib borilgan. R efleks 
mustahkamlangandan keyin shirin eritm a suv bilan alm ashtirilgan va 
bu birdan boshqa markazning qitiqlanishiga olib kelgan. Natijada oliy 
asab faoliyatining buzilishi (bezovtalanish, ayanchli uvlash, qusish) 
sodir bo‘lgan. To‘qnashishni, shuningdek shartsiz ovqat mahsulotlarini 
(g o ‘sht, q a ttiq non talq o n i) a lm a sh tirish o rq ali, sh a rtsiz o v q a tlik
m ahsulotlam i kamaytirish, ovqat yeyayotgan vaqtda elektr toki bilan 
ta’sir qilish, shartli qitiqlovchini alm ashtirish (charaqlashni shaqildoq 
bilan), qitiqlovchi ta’sir stereotipini (birin-ketinligini) o ‘zgartirish orqali 
ham chaqirish mumkin.
Tormozlanish jarayonining zo ‘riqishi q o ‘zg‘aluvchanlik tom onga 
buzilish bilan ifodalanadi. Tormozlanish jarayonining zo‘riqishi uchun 
qitiqlovchi ta’sir vaqtini 20 soniyadan 6 daqiqaga qadar cho‘zishgan. 
Q o‘z g ‘alu v ch an lik ja ra y o n in in g z o ‘riq is h i to rm o zlan ish tom onga 
buzilish chaqiradi. Q o ‘z g ‘aluvchanlik jaray o ni zo ‘riqishining shartli 
qitiqlovchisi sifatida kuchli shovqin q o ‘Uanilgan. Harakatchanlikning 
z o 'riq is h i p a to lo g ik la b illilik yoki p a to lo g ik in ertlik c h a q ira d i. 
Harakatchanlikning zo ‘riqishi uchun orada vaqt qoldirm asdan ijobiy 
va to rm o zlo v ch i sh a rtli re fle k sla r n a v b a tla s h tirilg a n . K o ‘p in ch a
eksperim ental nevrozlar kuchli barovar b o 'lm ag an va kuchsiz asab 
tizimi tipiga ega boMgan itlarda hosil bo ‘lgan.
N evrozlar tab iatig a ikkita qarash m av ju d (K arvasarskiy B. D., 
1990): 1) nevrozlarga faqat organik o‘zgarishlar bo'lm agan kasalliklami 
kiritilishi (ulam ing uegativ tavsifi); 2) nevrozlar klinik manzarasining 
faqat bitta shaxsga mansub ruhiy m exanizm lar asosida tasvirlanishi; 
har qanday somatik izlanishlar va shu y o ‘l bilan olingan axborot kasallik 
klinikasi, genezi va terapiyasini tushunish uchun prinsipial ahamiyatga 
ega bo ‘lib hisoblanm aydi (ijo b iy ta v sif). O xirgi o ‘n yillard a xorij 
psixonevrologiyasida nevrozlar tabiatiga ayrim spetsifik nuqtai nazar 
b ix e v io riz m , e k z is te n s io n a liz m , g u m a n is tik p six o lo g iy a b ila n
bog‘liqdir.
Bixeviorizm konsepsiyasi nevrozni m ustaqil nozologik birlik sifatida 
mavjudligini inkor qiladi. Amalda faqat noto‘g ‘ri ta’lim berish jarayoni 
n a tija si sh a k lid a a y rim nev rolo g ik sim p to m la r m avjud (E y zen k , 
Raxman, 1965; Volp, 1969). Shaxsning funksiya qilishida ongli ijtimoiy 
om illar roli inkor qilinadi. Ekzistensialistlar nevrozlar kasallik emas,

---

ulam ing o ‘ziga xos neyrofiziologik mexaniztnlari bor, deb hisoblaydilar. 
N e v ro z faq at bem orn in g o ‘z ig a b eg o na b o ‘lib yashashi «alohida 
shakliwni ifodalaydi (May, 1969 va b.).
Rogers (gumanistik psixologiya) nevrozni bar bir odamga immanent 
xos b o ‘lgan o ‘z aktualizatsiya talabini qondirm aslik natijasida kelib 
chiqadigan kasallik deb qaraydi. «Antipsixiatriya»: nevroz bu kasatlik 
emas, nonormal jam iyatdagi m e’yor xulqdir (Strochka, 1973). Freydizm 
v a u b ila n g e n e tik b o g ‘la n g a n k o n se p siy a u ch u n n e v ro z larn i 
q u y id ag ic h a talqin q ilin ish i xos. B u nevroz va uning psixogenezi 
to ‘g ‘risida ongsiz sohaga surilib qo‘yilgan biologik, avvalo seksual va 
agressiv intilishlam ing m aterilizatsiyasi deb tasaw u r qilish, shu bilan 
b ir qatorda mavjud vaziyat va ijtim oiy muhim shaxs tasnifini inkor 
qilish demakdir.
Nevrozdagi asosiy nevrotik sindromlar: 1) astenik sindrom (asabiy 
zaiflashish); 2) obsessiv sindrom (m iyaga o ‘m ashib qolgan fikr); 3) 
fobik sindrom (qo‘rqishlik); 4) ipoxondrik sindrom (o‘z sog‘lig‘i uchun 
q o ‘rq ish , o ‘zida xilm a-xil k asallik lar bor deb aytishga m oyillik); 5) 
nevrotik depressiya sindromi (suitsidlikka urinishgacha borib yetuvchi 
xunoblik). Nevrologik sindrom larga quyidagi somatik buzilishlar xos: 
y u ra k f a o liy a tin in g b u z ilis h i ( a ritm iy a la r); n afas b u z ilis h la ri 
(laringospazm , nevrotik hiqichoq); m e ’da-ichak buzilishlari, masalan, 
nevrotik anoreksiya sindromi; seksual buzilishlar; harakat buzilishlari; 
talvasa xurujlari; parezlar, falajlanishlar, giperkinezlar, soqovlik; sezgi 
va uyqu buzilishlari; bosh o g ‘riqlari.
K linik nam oyon boMishi b o ‘yicha odamda nevrozning (adabiyot 
m a ’lum otlariga binoan): 1) nevrasteniya, 2) isteriya (isterik nevroz),
3) m iy a g a o ‘rn a sh ib q o lg an h o la t nevrozi (p six a ste n iy a ) tu rla ri 
a jr a ti la d i . N e v ra s te n iy a n in g a s o s iy p a to g e n e tik m e x a n iz m i: 
q o ‘z g ‘a lu v c h a n lik y o k i to rm o z la n is h ja ra y o n la rin in g b u z ilis h i. 
K o 'rin arli (dem onstrativ) belgilari: serjahllik yoki apatiya, uyqusizlik 
yoki seruyqulik, tez holdan toyishlik. I. P. Pavlov bo‘yicha isteriyaning 
asosiy patogenetik m exanizm i - m iya po'stloq ostining po‘stloqdan, 
I signal tizim ini II dan patologik ustivorligi. Isteriyaning k o ‘rinarli 
belgilari: 1) emotivlik; 2) talvasalanish tutqanog‘i; 3) falajlanish; 4) 
analgeziyalar. Pavlov b o ‘yicha psixasteniyaning asosiy patogenetik 
m exanizm i: katta yarim sharlar p o ‘stlo g ‘ining p o ‘stloq ostidan va II 
signal tizim ining I dan patologik ustivorligi. K o‘rinarli belgilari: 1) 
m iy ag a o ‘m ashib qolgan fikr va harakatlar; 2) fobiyalar, sam arasiz 
b ilim d o n lik qilmoq.

---