O ʻ zbekiston respublikasi oliy va o ʻ rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

2.2. Oʻzbekiston iqtisodiyotini monetar siyosat orqali tartibga solish amaliyoti 
tahlili 
Oʻzbekiston 
sharoitida 
mustaqillik 
darajasi 
inflyatsiyani 
past 
koʻrsatkichlarda ushlab turishi iqtisodiy barqarorlikni saqlash uchun ahamiyatlidir. 
Markaziy bank mustaqilligini qonun tomonidan mustahkamlanishi uning 
faoliyatidagi oshkoralikni, erkinlikni ta’minlab berishga ulkan hissa qoʻshadi.
Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy bankining pul-kredit siyosati 
“Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy banki toʻgʻrisida”gi Qonunning 23-
moddasiga binoan Markaziy bank kelgusi yil uchun mamlakat monetar 
siyosatining asosiy yoʻnalishlari sifatini ishlab chiqadilar. 
Xususan, monetar siyosatning asosiy yoʻnalishlari: 
-
iqtisodiy konyunkturaning tahlili va istiqbol koʻrsatkichlarini;
 
-
muomalada boʻlgan pul massasining iqtisodiy jihatdan asoslangan 
chegaralarini;
 
-
pul massasi yillik oʻsish sur’atining aniq maqsadli koʻrsatkichlarini, shu 
jumladan, Markaziy bank ichki aktivlarining oʻzgarishini;
 
-
valuta hamda foiz siyosatining asosiy yoʻnalishlarini;
 

---

39
Shu narsa xarakterliki, hozirgacha pul-kredit vositalarining turkumlanishi 
borasida yagona bir yoʻnalish mavjud emas. Lekin, shu bilan birga koʻpchilik 
iqtisodchi olimlar quyida keltirilgan vositalarni asosiy pul-kredit siyosati 
instrumentlari sifatida qayd etadilar. 
1. Majburiy zaxiralar siyosati; 
2. Hisob stavkalari siyosati; 
3. Ochiq bozordagi operatsiyalar siyosati; 
4. Valuta siyosati; 
Mazkur usullar jahon banklari amaliyotida tan olingan asosiy usullar 
hisoblanib, ularning qoʻllanishi har bir davlatda turlicha boʻlishi mumkin. Masalan, 
AQSH da koʻproq ochiq bozordagi usullar qoʻllanilsa, Germaniyada koʻproq 
majburiy zaxiralar qoʻllaniladi. Hozirgi kunda Oʻzbekiston Markaziy bankining 
muomaladagi pul massasini tartibga solishda asosan majburiy zaxiralar 
instrumentidan foydalanilmoqda. 
Majburiy zaxiralar bu - tijorat banklarining depozit operatsiyalari natijasida 
vujudga kelgan bank resurslarining Markaziy bankda foizsiz hisobraqamda 
saqlanish talabidir. Bu esa, oʻz navbatida bevosita kreditlash imkoniyatlarini 
chegaralaydi va depozit emissiyasini qisqartiradi. 
Pul-kredit siyosatining instrumenti sifatida majburiy zaxiralar quyidagi 
funksiyalarni bajaradi: 
■
bank tizimining likvidliligiga ta’sir etish funksiyasi; 
■
tijorat banklarining kredit emissiyasini cheklash funksiyasi; 
■
tijorat banki bankrot boʻlganda, uning majburiyatlari boʻyicha hisoblashish 
funksiyasi. 
Markaziy bank majburiy zaxiralar miqdorini oʻzgartirish yoʻli bilan bank 
tizimining likvidliligiga ta’sir qila oladi. 
Ikkinchi funksiyaning mazmuni shundaki, majburiy zaxiralar, mavjud 
miqdorlar sharoitida, tijorat banklarining Markaziy bank pullariga boʻlgan 
ehtiyojini keltirib chiqaradi. Bu ehtiyojning miqdori zaxira talablari qoʻyiladigan 
majburiyatlar summasining oʻsishiga bogʻliq boʻladi. Shunday qilib, ular Markaziy 

---

40
banklarning pullariga boʻlgan barqaror talabning yuzaga kelishiga olib keladi. Bu 
talab pul-kredit siyosatining ta’sir mexanizmini kuchaytiradi, chunki minimal 
zaxiralarning sezilarli darajada tebranishi kredit institutlarini Markaziy bankka 
murojaat qilishga majbur qiladi. 
Majburiy zaxira miqdorlarining tez-tez oʻzgarib turishi bozor iqtisodiyotiga 
oʻtayotgan davlatlar uchun xarakterli hol hisoblanadi. Buning asosiy sababi, 
inflyatsiya jarayonlarining nisbatan yuqoriligi va xalq xoʻjaligini strukturaviy 
qayta qurish bilan bogʻliq tadbirlarning amalga oshirilishi natijasida muomaladagi 
pul massasining koʻpayib ketishidir. Masalan, Oʻzbekiston Respublikasida 1995-
2009-yillar mobaynida majburiy zaxira miqdorlari bir necha marta oʻzgartirilib 
kelingan (2.2.1-rasm).