O -zbek isto n respublikasi madaniyat va

5

---

/
qism.
K U R A S H N IN G U S L U B IY A S O S L A R I
l-bob.
( ) ‘ZBE K K U R A S H IN IN G KELIB
C H IQ IS H TARIXI VA R IV O J IA N IS H I
1.1. Kurashning kelib chiqish va rivojlanish manbalari
0 ‘zbek xalq og‘zaki dostonlari va ertaklarida tilga olingan botirlar 
va polvonlar o ‘zlarini jism o n iy m ash q lar bilan chin iq tirg an larin i 
bilam iz.
Q a d im g i y u n o n o lim i E lia n K la v d iy n in g m a M u m o tla rig a
qarag an d a, azaldan hozirgi 0 ‘zbck isto n h u d u d id a sak qabilalari 
istiq o m a t qilishgan b o ‘lib, u la rn in g h a y o tid a jis m o n iy tarb iy a
vositasining negizi sifatida kurash nih oy atda keng tarqalgan. Sak 
qabilasining yosh yigitlari o ‘zlari uylanadigan b o ‘lg‘usi qalliqlarini, 
a lb a tta , k u rash d a yengishi k e ra k b o ‘lgan. L a sh k a rb o s h ila r o ‘z 
askarlarining jism oniy tayyorgarligi, kuchi, chaqqonligi, sezgirligini 
kurash usullari bilan m ashq qilish orqali rivojlantirgan va doim iy 
ravishda shug‘ullanib kelgan.
Xalq og‘zaki ijodidagi tarixiy maM umotlami ta ’kidlaydigan boMsak, 
«Tohir va Zuhra» ertagida T o h ir va Z u h ra yil em as, oy sayin o ‘sib- 
ulg‘ayadilar. T ohir o ‘z tengdoshlari bilan otda yurish, nayza otish 
va kurash usullarini o ‘rganadi. U nga T o hir polvon deb nom q o ‘yishadi. 
U n ih o y atd a barkam ol yigit boMib yetishib , k a tta la r b ilan ham
kurashga tushadigan boMib, u lar ustidan g‘alaba qila boshlaydi va 
xalq orasida pahlavon sifatida e ’zozlangan.
0 ‘zbek xalq dostonlarida xalqim izning urf-odati boMgan to ‘y- 
m a ’rakalarni o ‘tkazishda, sayillard a kurash b o ‘yicha bellashuvlar 
o ‘tkazishga katta aham iyat bcrilgan. M asalan, Xitoy xalqining «Tan- 
Shu» qoMyozmasida yozilishicha, N a v ro ‘z bayram larida aholi ikki 
jam oaga boMinib, o ‘zaro kurash m usobaqalari o ‘tkazilgan.
X asrda yashagan arab geograf-sayohatchisi M aqdisining maMu- 
m otiga k o ‘ra, bayram lar a rafasid a S a m arq a n d d a, Balxda kurash 
b o ‘yicha bellashuvlar uyushtirilgan.
X —XI asrlarda o ‘zbek x alq in in g jism oniy baquvvat va sogMom 
boMishida jism oniy tarbiya vositasi sifatida asosiy o ‘rin n i kurash 
egallagan. Abu Ali ibn Sino o ‘zin in g «K itob a l-q o n u n fit-tibb» 
kitobida jism oniy m ashqlarni va jism o n iy tarbiyani tibbiyotga asos- 
lanib tartibga solish to ‘g‘risida yozgan. S huningdek, «Tib qonunlari» 
kitobida kurash haqida maM umot b eriladi.
6

---

Bobokalonim iz Arnir T em ur davrida vatan him oyasida jism onan 
b a q u w a t b o ‘lishlari uchun kurash usullarini c h u q u r egallashlariga 
katta e 'tib o r berilgan.
Kurash haqida Firdavsiy «Shohnom a»sining III kitobida Eron 
podshosi Bahrom G  rb ila n H indiston podshosi Shanguli polvonlari 
o ‘rtasida b o ig a n olishuvni shunday ta ’riflaydi:
Ikki devqom atni chorlatdi Shanguli,
K urashda baxtingiz sinang, dedi ul.
Ul mardi m aydonlar m ahkam bel b o g‘lab,
Davraga tushdilar kurashni c h o g ia b .
C hirm ashib ikki zo ‘r olishardilar,
Bir-birlariga sherday chang solishardilar.
Bahrom dedi: Ayo Shahriyor,
Buyur, m cn kurashni etgum ixtiyor.
Shanguli kulib dedi: «M ayli, turaq ol,
G a r yiqilsang, qon in to ‘k, boshini ol».
Bu so‘zni eshitib, tik turdi B ahrom ,
G ardan egib qildi m ay d o nd a xirom .
Xuddi Q ulun to m o n ch opgan shcrday m ast,
Birining belidan ko ‘tard i-y u dast,
Yerga chu n o n urdi, b o id i chilpora.
Bunday kurashlarda g ‘alaba qilish polvonlar yoki askarlarning 
kuchli, chaqqon, irodali va bardoshli ekanligini k o ‘rsatardi.
Q adim iy q o iy o z m a la rd a y o z ilish ic h a, A niir T e m u r X orazm
hukm dori Husayn so ‘fi bilan b o ig a n jan g taq d irin i yakkam a-yakka 
kurashda hal qilish to ‘g‘risida tak lif qiladi. Shu singari voqealar 
Alisher Navoiyning «Xamsa»sida h am bayon etilgan. B undan tash- 
qari, «Saddi Iskandariy» dostonidagi sarkarda Isk an d ar Bcrberi bilan 
Barik Eron shohi D ari-X urram polvonlari o ‘rtasidagi yakkam a-yakka 
kurash bunga misol b o i a oladi.
Ushbu keltirilgan m isollarga ko‘ra, XIV—XV asrlardan boshlab, 
b arch a h uk m d o rlar nafaqat lash k a rla rn in g tay y orgarligid a, balki 
um um iy bayram lar, sayillarda ham kurash b o ‘y icha bellashuvlar 
o ik a z g a n la r ham da xalqning m adaniy tu rm u sh in i m ustahkam lashda 
kurashdan foydalanishgan.
Buyuk sarkarda va shoir Z ah irid d in M u h am m ad B oburning «Bo- 
burnom a» asarida o ‘zbek xalq rnilliy kurashini qaram idagi lashkarlar 
ichida jangari mashqlar sifatida keng rivojlantirgan va jism oniy m ashq- 
larga katta aham iyat bergani to ‘g ‘risida yozilgan. U o ‘z yurishlari 
to ‘g‘risida quyidagi jum lalarni keltirgan: «M en lashkarlarim bilan 
q o ‘ngan joylarim izda doim o kurash tushirishga h arak at qilar edim».
7

---

Chex olimi A.Vcmbcri XIX asr boshlarida 0 ‘rta Osiyoga qilgan 
safarida Turkiston xalqi t o ‘g ‘risida o c h erk yozadi, un da «O ilada 
farzand tug‘ilganiga 40 kun to ‘lganida, y a’ni chaqaloqning chillasi 
chiqqanidan kcyin bayram boshlanadi. H atto, kam bag‘al odam ham
bu bayram ni dabdabali qilib o ‘tkazishga, olis-yiroqdagi y o r-d o ‘stla- 
rini m chm onga chaqirishga harakat qiladi. Bayram arafasida har xil 
o ‘yinlar tashkil qilinib, oxirida polvonlar bcllashadilar», deyiladi.
S.P. Tolsloy « 0 ‘zbek xalqining tarixi» kitobida bergan m a’lum ot- 
larida XIX asrda o ‘z b ek la rn in g h am m a b a y ra m la rid a , m asalan, 
R am azon va Q urbon hayiti kunlari, N av ro ‘z bayram i ham da xalq 
sayillarida milliy sport tu rlari b o ‘yicha m uso baq alar o ‘tkazilgani, 
bunda kurashga alohida aham iyat berganliklari haqida yozadi. Shunday 
qilib, tarixchi olim larning shohidlik bcrishlaricha kishini jism onan 
ch in iq tirish n in g asosiy vositasi sifatida k u rash o ‘zbek xalqining 
m adaniy turm ush tarzida asosiy o ‘rinlardan birini egallaydi.
XX asrning boshlarida T urkistonda ko‘zga ko‘ringan polvonlar 
ishtirokida ommaviy musobaqalar uyushtirila boshlangan. Kurash muso- 
baqasi nihoyatda qiziq bo‘lgani uchun, bu tadbirlarga yosh o ‘spirinlardan 
tortib to qari chollargacha, havaskor ishqibozlar juda ham ko‘p yi- 
g‘ilganlar va musobaqa yakunida tom oshabinlarda yaxshi taassurot 
qoldirib, g‘oliblami qim m atbaho m ukofotlar bilan taqdirlaganlar.
M asalan, «Т уркестап ски е ведом ости» gazetasining 1909-yil 
18-mart sonida chop qilingan axborotda Eski T oshkentning «Shay- 
tontepa» guzarida har kuni o ‘zbek polvonlarining kurashi b o ‘ladi. 
Shunday kurash «Eski otbozorda», 0 ‘rdada har ju m a kuni b o ‘lib 
o ‘tadi. Eng qizig‘i shundaki, h am m a yig‘ilgan pullar T urkiston xayriya 
jam iyatining foydasiga beg‘araz beriladi, dcb e ’lon qilinadi.
XX asm ing boshlarida milliy kurash m usobaqalari nihoyatda keng 
quloch yozdi. Bundan c h o ‘chigan c h o r h u k um ati bu m usobaqalarni 
m an qilm oqchi bo‘ladi. Lckin, Toshkentdagi g u bernator m usobaqa 
o ‘tkazmaslikning iloji yo‘qligini ko ‘rgach: «M cning ruxsatimsiz m uso- 
baqa o ‘tkazish man qilinadi», degan m azm unda buyruq chiqardi.
Ana shunday asossiz sabablarga ko ‘ra, 1915-yilda milliy kurash 
b o ‘yicha o ‘yinlar m an q ilin d i. A m m o, sh u n g a qaram asd an xalq 
polvonlari bellashuvni davorn ettirav erd i. Bu kcltirilgan m isolni 
N.S. Lokshinning ocherkidagi fikrlari ham tasdiqlaydi. U «П олж изни 
в Туркестане» (« U m rim n in g yarm i T u rk isto n d a o ‘tdi») kitobida 
«B ahom ing birinchi yorug‘ kunlari boshlanishi bilan sart yoshlari 
ju m a nam ozidan keyin, sh ah arn in g chetiga — k o ‘rkam bog‘lar ichiga 
to ‘planishib, kurash tu sh ish a r cdi. Bunday yig‘ilishlarga m inglab 
tom oshabinlar borar edilar», deb yozadi.