O ' z b e k I s t o n r e s p u b L i k a s I o L i y V a o r t a m a X s u s t a ' L i m V a z I r L i g I r. X. Alimov, G. T. Yulchiyeva, O. Q. Rixsimboyev

ko'rsalmalai 
to'plamidan iborat 
bo'ladi.
Yuqorida aytib o'tilgandek, ma’lumotlar banki inson-mashina tizimi 
hisoblanadi, ya’ni axborot tizimidir. Hozirgi kunda ma’lumotlar banklari 
inson faoliyatining turli sohalarida, masalan, iqtisodiyot tarmoqlarini 
boshqarishda, ilmiy-tadqiqot ishlarini boshqarishda, ommaviy axborot 
xizmatlarini ko'rsatishda qo'llanilmoqda. Bunda ma’lumotlar bankining 
axborot tizimi sifatida faoliyat yuritishida quyidagi ikki shaklning biridan 
foydalaniladi:
136

---

ATT
Ma’lumotlarni
saqlash
Ma’lumotlarni
qayta ishlash
Ma’lumotlar
integratsiyasi
Taqsimlash
. /
n
.
XAQT
FAQT
AMT
Ml AT
AFT
MB
Lokal
Taqsim­
langan
7.2-rasm. AAT ning turkumlanishi.
Axborot tizimidan (AT) avtonom foydalanish. 
Bu shaklda AT boshqa 
tizim tarkibiga kirmaydi, balld mustaqil faoliyat ko'rsatadi. Bunga, masalan, 
samolyot va temiryo‘l chiptalarini sotish tizimlari (,,Sirena“, ,,Ekspress“), 
talab bo'yicha tegishli hujjatlarni tayyorlovchi axborot-qidirish tizimlari 
va boshqa turdagi axborotli xizmat ko'rsatish tizimlari misol bo'la oladi.
AT dan yirik boshqarish tizimining tarkibiy qismi sifatida foydala­
nish. 
Bunda hosil qilingan ma’lumotlar va chiquvchi axborotdan tizimning 
boshqa bo'limlarining faoliyatida ham foydalaniladi. Bunday AT ga, 
masalan, axborot-o'qitish tizimlari, loyihalashtirishning avtomatlashti­
rilgan tizimlari, boshqarishning avtomatlashtirilgan axborot tizimlari misol 
bo'ladi.
Shu kabi axborot tizimlarini bir qancha belgilarga ko'ra turkumlarga 
ajratish mumkin. 7.2-rasmda AT ni turkumlashning asosiy belgilari 
ko'rsatilgan.
Hujjatli axborot qidirish tizimi (XAQT) hujjatlashtirilgan ma’lu­
motlarni saqlash va qayta ishlashni amalga oshiradi. Kutubxona faoliyatining 
avtomatlashtirilgan tizimi XAQT ga misol bo'ladi.
Faktografik axborot qidirish tizimi (FAQT) raqmli va mantli ma’lu­
motlami saqlashda va qayta ishlashda qo'llaniladi. Tashkil qilinayotgan 
AATning asosiy qismi FAQT turidagi tizimga misol bo'ladi.
Ma’lumotlami ishlash usuliga ko'ra AAT ikki qismga: axborot-ma’lu- 
motnoma tizimi (AMT) va ma’lumotlarni ishlashning avtomatlashtirilgan 
tizimi (MIAT)ga bo'linadi.
AMT talab-javob tartibida ishlaydi. Bunday tizimda tegishli axborotlar 
talab bo'yicha qidiriladi va foydalanuvchiga qayta ishlanmagan holda beriladi. 
Ikkinchi turdagi tizimda esa topilgan m a’lumotlar tegishli dasturlar 
yordamida ishlanadi va foydalanuvchiga beriladi.
Ma’lumotlarni integratsiyalashtirish darajasiga ko'ra AT avtonom va 
ma’lumotlar bazasidan tashkil topgan turlarga bo'linadi. Avtonom fayli
137

---

tizimlarda (AFT) to'plangan ma’lumotlar o'zaro bog'lanmagan holatda 
bo'ladi. Shu sababli bunday turdagi tizimlar o'rniga ma’lumotlar bazasidan 
(MB) foydalanilmoqda.
Taqsimlash darajasiga ko'ra AT elementlari bitta EHMda (lokal) va 
hisoblash tarm og'ida (taqsimlangan) joylashgan turdagi tizimlarga 
bo'linadi.